O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi

1.7 Selen, teller, poloniy elementlari
Se, Te va Po ning elektron tuzilishi bir-biriga o'xshaydi. Bu guruhni selen guruhchasi deb yuritiladi. Bu guruhcha elementlarining atom tuzilishi oltingugurtga o‘xshab -2, +2, +4 va + 6 oksidlanish darajalarini namoyon etadi. Bu guruhdagi Po metall xossalariga ega va metall kristall panjara hosil qiladi.
Selen minerallarining yolg‘iz o‘zi nihoyatda siyrak uchraydi.Selenni dastlab 1817-yilda “qo‘rg‘oshin kamera balchig‘idan” Bersellius topgan.Selen sulfat kislota ishlab chiqarish zavodining chang kamerasida tutilib qolgan moddalardan va qo‘rg‘oshin kameralarining balchiqlaridan ajratib olinadi.Buning uchun bu moddalarga konsentrlangan qaynoq sulfat kislota va natriy nitrat aralashmasidan qo‘shiladi,natijada o‘sha moddalar tarkibidagi selen oksidlanib selenit kislota H₂SeO₃ ga aylanadi va eritmaga ovtadi.So‘ngra bu eritma orqali sulfit angidridi o‘tkazilib H₂SeO₃ ni erkin Selenga qadar qadar qaytariladi.Hosil bo‘lgan selen qizil rangli chovkma holida idish tubida yig‘iladi.
Xossalari. Selen ham xuddi oltingugurt kabi bir necha allotropik shakl ko‘rinishga ega: uning ikkita qizil rangli metallmas modifikatsiyasi va bitta kulrang metallsimon modifikatsiyasi bor.Metallmas modifikatsiyasi metastabil bo‘lgan holda metallsimon variant barqarordir.
Suyuqlantirilgan selenni tez sovitish natijasida qizg‘ish-jigarrang yaltiroq selen olinadi;buning xovonchada yanchish orqali qizil rangli selen kukuni hosil qilinadi.Selenning suvda eriydigan birikmalarini qaytarish yoki selen bug‘larini tez sovitish natijasida g‘ovak holdagi qizil kukun(amorf,metallmas) selen olinadi.Amorf selen suvda erimaydi,uglerod(IV)- sulfidda ozroq eriydi,elektr tokini o‘tkazmaydi.Agar qizil selen 150℃ da uzoq vaqt qizdirilsa,bu selen o‘zidan ko‘p issiqlik chiqarib,kulrang tusli kristall holatdagi metallsimon Selenga aylanadi.
Selen bo'lsa kul rang selen hosil qiladi va uning kristallari polimer tuzilishga ega. Qizil selen bo'lsa Se₈ siklik tuzilish mosdir. Selenning polimer modifikatsiyasida selen atomlari o‘zaro zigzagsimón bog‘langan. Geksagonal holatda oq, kumushsimon metallga o'xshash kristall tuzilishga ega. Selen va tellur yarim o‘tkazgichlar bo‘lib, yorug‘lik tushganida selenning elektr o‘tkazuvchanligi minglab marta ortadi. Poloniy tashqi ko'rinishiga ko‘ra qo‘rg‘oshinga o‘xshab ketadi.
Selenning oltita izotopi ma‘lum. Ulardan eng kovp tarqalgani ⁸⁰₃₄Se (79,9%).
Tellurning tabiatda sakkizta izotopi uchraydi. Ulardan ¹³⁰₅₂Te (34,5%) ahamiyatga ega. Kisloroddan poloniyga qarab oksidlovchilik xossasi kamayib, qaytaruvchanlik xossasi ortib boradi.
Selen suv bilan ta ‘sirlashmaydi, lekin tellur 160°C larda TeO₂ ga aylanadi:
Te + 2H₂O = TeO₂ + 2H₂
Selen va tellur kislotalar ta‘sirida H₂EO₄ formulali kislotalar hosil qilsa, poloniy tuzlarni hosil qiladi: Po + 8HNO₃ = Po (NO₃)₄ + 4NO₂ + 4 H₂O
H₂S, H₂Se, H₂Te, H₂Po qatorida molekula barqarorligi kamayib, kislotalarning kuchi ortib boradi. Shu qatorda qaytaruvchilik xossalar ortadi. H₂Po olingan zahoti o‘z-o‘zidan parchalanadi.
Selen guruhchasi elementlari vodorodli birikmalarining xossalari

Birikmalar	H2O	H2S	H2Se	H2Te
Qaynash temperaturasi, °C	100	-60,4	-41,4	-2
E-H bog‘ining uzunligi, nm	0,096	0,133	0,146	0,169
K1 suvdagi eritmada	1,8*10^-16	1*10^-7	1,7*10^-4	1,0*10^-3

Selen (Sélénium). Oltingugurt birikmalari bilan birga uchraydi. Havoda yonganida SeO₂ hosil bo‘ladi. SeO₂ (bug‘lanish harorati 315°C).

Selen xlorid va suyultirilgan sulfat kislotada erimaydi. Konsentrlangan sulfat kislota ta‘sirida yashil rangli SeSO₄ hosil bo'ladi. Vodorod bilan selenning ta‘sirlashuvida H₂Se hosil bo‘ladi: H₂ + Se = H₂Se
Uning kislotalik xossalari TeO₂ va PoO₂ dan kuchliroq. Suvda yaxshi eriydi. Bunda selenit kislotasi hosil bo‘ladi: SeO₂ + H₂O = H₂SeO₃
H₂SeO₃ erkin holda ajratib olingan. H₂SeO₃ qattiq modda, lekin oson suvini yo'qotadi. SeCl₄ qattiq moddalardir (suyuqlanish harorati 100—350°C). Suv ta‘sirida oson gidrolizlanadi va selenit kislotasini hosil qiladi:
SeCl₄ + 3 H₂O = H₂SeO₃ + 4HC1
SeF₆ (gaz modda bug‘lanish harorati -46,6°C). Selen oltingugurtga o‘xshash disproportsialanish reaksiyasiga kirishadi:3Se + 6KOH = K₂SeO₃ + 2K₂Se + 3 H₂O
SeO₃ oq rangli shishasimon qattiq modda (suyuqlanish harorati 118,5°C). Suv bilan oson ta‘sirlashadi va selenat kislotani hosil qiladi: SeO₃ + H₂O = H₂SeO₄
Selenat kislotaning tuzlari selenidlarga kuchli oksidlovchilar ta‘sir ettirib olinadi:
K₂Se + 4NaNO₃ = K₂SeO₄ + 4NaNO₂
Selenat kislota oq rangli kristall modda (suyuqlanish harorati 62,4°C). Uning suvli eritmasi kuchli kislota (K₁= l,2*10³, K₂=l,2*10^-2). Selenat kislotaning bariyli va qo‘rg‘oshinli tuzlari erimaydi.
Selen uchun quyidagi anion komplekslar o‘rinli: K[SeF₅], K₂ [SeF₆].
Tellur (Tellurium). Tellur, ko‘pincha, oltingugurt va selen birikmalariga aralashgan holda uchraydi. Kumush tellurid (gessit) — Ag₂Te, oltin tellurid (klaverit)- Au₂Te, silvanit — AgAuTe₄ tellurning tabiiy birikmalari hisoblanadi.
Tabiatda turg‘un radioaktiv izotoplari atom massasi 210— 218 oralig‘ida bo‘ladi. Ularning ichida eng turg‘uni Po (yarim еmirilish davri 138,8 sutka). Oddiy holatda to‘q kulrang kukun holatda va kumushsimon oq kristallar hosil qiladi. Tellur juda mo‘rt moddadir. Avvalo rudalardan TeO₂ ga o‘tkazilib, unga ishqorlar so‘ngra SO₂ ta‘sir ettiriladi: TeO₂ + 2NaOH = Na₂TeO₃ + H₂O
2Na₂TeO₃+ SO₂= 2Te + 2Na₂SO₄
Tellur yonganda TeO₂ ga aylanadi. Tellur ishqorlarda oson eriydi va telluritlar va telluridlar hosil qiladi: 3Te + 6KOH = K₂TeO₃ + 2KTe + 3H₂O
H₂Te rux telluridiga kuchli kislotalar, masalan, HCl ta‘sir ettirish orqali olinadi:
ZnTe + 2HC1 = ZnCl₂ + H₂Te
H₂Te qo‘llansa hidli gaz modda (qaynash harorati -1,8°C). Telluridlar yarim o‘tkazgichlar hisoblanadi Bi₂Te₃ termobatareyalar tayyorlashda ishlatiladi.
T eO₂ rangsiz kristall modda, suvda oz eriydi. H₂TeO₃ beqaror va kuchsiz kislota. H₂TeO₃ tarkibida 2 H₂O tutgan holda ortotellurat kislota H₆TeO₆ ni hosil qiladi. Bu kislotaning tuzlari Ag₆TeO₆ tarkibga ega. TeCl₂va TeI₂ ancha barqaror. TeI₄ anionli komplekslar hosil qiladi:TeI₄ + 2KI = K₂ [TeI]
H₆TeO₆ kislotadan suv ajralganida tellurat kislota hosil bo'ladi
H₂TeO₄. TeO₃ suvda erimaydi, lekin ishqorlarda eriydi. Tellurat kislota kuchsiz kislota (K₁= 2*10^-8, K₂= 5*10^-11)
Tellur qotishmalarga qo‘shiladi. Undan yarim o‘tkazgichlar tayyorlanadi.
Har yili ishlab chiqariladigan tellurning miqdori 100 tonnaga yaqin bo‘lib selen miqdoridan o‘n marta kam. Agar qo‘rg‘oshinga 0,05-0,1 % tellur qo‘shilsa qo‘rg‘oshinning mexanik va korroziyaga chidamlilik xossasi ancha yaxshilanadi. Qalayli babbitlarga ozgina tellur qo‘shilsa qotishmaning qattiqligi va chidamliligi ortadi.
Polloniy (Pollonium). Oq kumush rang metall (suyuqlanish harorati 254°C).1898-yilda P. Kyuri va M.Sklodovskaya-Kyuri tomonidan topilgan.Yer sharida taxminan 2*10^-14%(massa bovyicha) mavjud.Yumshoq kumushsimon metal,ikkita :kub va romboedrik kristall panjaralar shaklida bovladi(bir fazadan ikkinchisiga o‘tish temperaturasi 54°C ).Havoda oksidlanadi,birikmalari suvli eritmada kuchli gidroliz reaksiyasida qatnashadi.Metallar bilan pollonidlar hosil bo‘lib:
Na₂Po_, PbPo, HgPo birikmalari mavlum. PoCl₂ xossalari bo‘yicha tuzlarga o‘xshaydi. Po (IV) birikmalari ham tuzlarga o‘xshaydi:
Po (SO₄)₂, Po (NO₃)₄. PoO₂ da kislotalik xossalar kuchsiz. PoO₂ kislotalar bilan asosli oksidga o'xshab ta‘sirlashadi:PoO₂ + 2H₂SO₄ = Po (SO₄)₂ + 2H₂O
PoC1₄ juda oson anión komplekslar hosil qiladi: 2KC1 + PoCl₄ = K₂ [PoCl₆]
Selen o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantiruvchi asboblarda ishlatiladi. U shisha ishlab chiqarishda keng qo'llaniladi. Poloniy o‘z guruhining oxirgi elemenyi sifatida bosh gruppacha elementlariga o‘xshash bolib, uning metallic xususiyati kuchayishi unda +3 oksidlanish oksidlanish darajasining paydo bovlishi va lantanoidlarga ham qo‘shni gruppadagi vismutga o‘xshashligi bilan ajralib turadi.Po α- zarrachalar olishning arzón manbayi hisoblanadi.