O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

Shaxs tuzilishining uch tarkibiy qismi.
Shunday kilib, 
shaxsning tuzilishiga, birinchi navbatda, uning individualligini kishi 
extirosining, 
ichki 
kiyofasining, 
kobiliyatlarining 
tuzilishida 
mujassamlashgan, shaxs psixologiyasini anglab yetish uchun zarur, 

---

186 
lekin yetarli bulmagan sistemali tarzda tuzilish kiradi. Shu tarika 
shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi-uning individ ichkarisidagi 
(interindivid) kichik sistemasi aloxida namoyon buladi. 
Shu uzi birikib ketgan jamiyat bilan, guruxlar bilan xakikiy 
munosabatlar sistemasida sub'yekt bulib, individning organik gavdasi 
ichidagi allakanday yopik bushlikdagina joylashgan bulishi mumkin 
emas, balki u uzini individlararo munosabatlar bushligida namoyon 
kiladi. Individ uz xolicha emas, balki shaxslararo birgalikdagi 
xarakatning xech bulmaganda ikkita individ (amalda birlik, gurux, 
jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu uzaro birgalikdagi xarakat 
ishtirokchilaridan xar birining shaxsi namoyon bulishi sifatida talkin 
kilinishi mumkin. 
Intraindivid va interindivid kichik sistemalari shaxsning uzini 
namoyon kilishining barcha jixatlarini aks aks ettira olmaydi. 
Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismni -
metaindivid (individning ustki kurinishi) kichik tuzilishini xam aloxida 
kursatish imkoniyati mavjuddir. Bunda shaxs individning organik 
gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshka 
individlar bilan "shu yerda va endilikda" mavjud bulgan alokalaridan 
xam tashkarida joylashtiriladi. Bunday xolda sub'yektning uz faoliyati 
yordamida bilib yo bilmasdan boshka kishilarga utkazadigan 
"jamgarmalari" psixologning dikkat markazida buladi. Bu bilan individ 
shaxs sifatida uzi bilan u yoki bu darajada boglik odamlarning akliy va 
xissiy-irodaviy jixatlarida faol tarzda xosil kilinadigan tub uzgarishlar 
sub'yekti bulib xizmat kiladi. Gap sub'yektning boshka individlarga 
ta'sir utkazishi chogidagina emas, balki bevosita bir laxzali uzaro 
birgalikda xarakat kilish chegaralaridan tashkarida xam uzligini 
boshkalarda uziga xos davom ettirishdek faol jarayon xakida 
bormokda. Sub'yektning uzligini boshka individda davom ettirishdan, 
boshka kishilarga utkazilgan "jamgarmalar" xisobiga uzining shaxs 
sifatida boshkalar "kungildagidek" urnashib kolishni ta'minlashdan 
iborat bulgan bu jarayon ayersonalizasiya (personajlashtirish) degan 
nom olgandir. 
Shunday kilib, inson shaxsning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, 
uchta kichik sistemadan iboratdir: shaxsning individualligi, uning 
shaxslararo munosabatlar sistemasida va boshka odamlarda 
gavdalanganligi xamda shaxsning uzi kelib chikishiga kura 
individlararo, ijtimoiy alokalar va munosabatlar sub'yekti sifatida 
mavjud bulishiga barcha, uchala jixatning birligida ta'riflangan bulishi 
shart. 
Shaxsni uning barcha uchala kichik tuzilishi jixatidan taxlil 
etishning birligini uning obru-e'tiborligi kabi muxim ta'rifi misolida 
kurib chikamiz. 

---

187 
Obru-e'tibor individlararo munosabatlar sistemasida tarkib topadi 
va guruxning rivojlanish darajasiga boglik xolda bir xil jamoalarda 
kat'iy avtoritarizm, kuchlining xukuki tan olinish sifatida afzalligiga 
kura "xokimiyat obru-e'tibori" sifatida namoyon bulsa, boshkalarida, 
ya'ni yuksak darajada uyushgan guruxlarda esa "obru-e'tiborning" 
demokratik "xokimiyati" sifatida yuzaga chikadi. Bunda shaxsiy 
xususiyatlar guruxga xos xususiyat,guruxning xususiyatlari esa shaxs 
xos xususiyatlar sifatida (shaxsning interindivid kichik sistemasi) 
xizmat kiladi. Shaxsning metaindivid kichik sistemasi doirasidagi 
obru-e'tiborlilik-bu individlarning axamiyatga molik xolatlarda uzlari 
uchun axamiyatli karorlar kabul kila olish xukukining boshkalar 
tomonidan tan olinishi, u uz faoliyati bilan kushgan xissaning shaxsga 
tegishli faoliyatlari natijasidir. Yaxshi rivojlanmagan guruxlarda bu 
uning a'zolari moslashuvchanligining natijasi bulsa, jamoa tusidagi 
guruxlarda jamoaning uzini uzi belgilashi samarasi xisoblanadi. 
Shunday kilib, jamoadagi obru-e'tiborlilik-bu sub'yektning avvalo 
boshkalarda (ba'zida u uz obru-etiborining kay darajada ekanligini 
bilmasligi xam mumkin) va fakat shu munosabat bilan sub'yektning 
uzida yuksak darajada gavdalanganligi demakdir. Nixoyat, shaxsning 
individ ichidagi "bushligi"da-sub'yektning psixologik fazilatlari 
kompleksidir: birinchi xolda uzboshimchaligi, kattikkulligi, uziga 
ortikcha bino kuyishi, tankidni yoktirmasligi bulsa, boshka xollarda-
prinsipealligi, bexad akilliligi, xayrixoxligi, me'yorida talabchanligi 
(shaxsning interaindivid kichik sistemasi) va xokazolar. 
Shaxsning metaindivid kichik sistemasi kishining eng muxim 
ma'naviy extiyojlaridan biri-shaxs darajasiga kutarilish extiyojini, ya'ni 
uz faoliyati bilan boshka odamlarning akliy va xissiy jabxalarida ular 
uchun axamiyatga ega bulgan uzgarishlar yasashiniboshkalardan 
kuprok darajada ifoda etadi. Bunday extiyoj sub'yekt tomonidan 
anglanilgan yoki anglanilmagan bulishi mumkin, bir kishida u ancha 
terok,boshka birovida esa sekinrok bulishi, uning ruyobga chikarilishi 
boshka odamlar uchun ijobiy yoki salbiy okibatlar keltrishi mumkin, 
nixoyat, bir kishida bu extiyojlarni kondirish uchun vositalar mavjud 
bulishi (yuksak darajada bilimdonligi, yoxud xissiy olimining boyligi, 
yoxud turli xildagi kuplab mamlakatlarga egalik, yoxud bexad mardligi 
va kat'iyligi, yoxud ana shu fazilatlarning xajmi evaziga) mumkin, 
boshkasida esa bunday vositalar ancha cheklangan buladi.