O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

Kishi faoliyat jarayonida xarakatlarni ijro 
etishda, 
nazorat 
kilish 
va 
boshkarib 
turishda 
foydalaniladigan yul-yuriklar ushbu faoliyatning usullari 
deb ataladi.
 
Malakaning tuzilishi
. 
Xarakatning shu tarzda kisman 
avtomatlashuvi tufayli uning tuzilishida ruy beradigan uzgarishlar 
kuyidagilardan iboratdir. 
1. Sa'i-xarakatlarning ijro etilishi usullari uzgaradi. Bunga 
kadar uz xolicha yuz berib kator juz'iy sa'i-xarakatlar yagona 
jarayonga, tarkibiga kirauvchi aloxida soddda sa'i-xarakatlar 
urtasida tusiklar va uzilishlar mavjud bulmagan bitta murakkab 
sa'i-xarakatga kushilib ketadi. Masalan, ukuvchi boskichli
xarakat sifatida bajaradigan xarakatni uzgartirish jarayoni 
tajribali shofyor tomonidan bir marta kulni silikkina ishlatgan 
xolda bajariladi. Ortikcha va keraksiz sa'i-xarakatlar bartaraf 
etildi. Jumladan, ukuvchi yozuvchi urgana boshlagan paytda bu 
jarayonni bajararkan, kuplab ortikcha xarakatlar kiladi: tilini 
chikaradi,gavdasini kimirlatadi, boshini engashtiradi va xokazo. 
Xarakat jarayoni uzlashtirib olingandan keyin barcha ortikcha 
sa'i-xarakatlar yukolib ketadi. Mujassamlashuv yuz beradi, ya'ni 
sa'i-xarakatlarni ikkala kul (oyok) bilan bir vaktning uzida 
bajarish boshlanadi. 
2. Harakatni sensor nazorat kilish usullari uzgarishi. Sa'i-
xarakatlarning bajarilishini kurish orkali nazorat kilish kuprok 
mushaklar yordamida (kinestetik) nazorat bilan almashadi. Bunga 
tajribali mashinistkaning xarflarga karamasdan yozishi, malakali 
slesarning iskananing ustidan bolga bilan urayotganda kurish 
nazoratini ishga solmasligi (slesar bolgani urayotib, iskananing 
kalpogiga emas, balki uning tigiga karab turadi) va shu kabillar 
oddiy misol bulishi mumkin. Sa'i-xarakatlarning xarakterini 
belgilaydigan turli xildagi ulchamlarning nisbatini baxolash 
imkonini beradigan maxsus sensor sintezlar xosil buladi. 

---

176 
Masalan, shofyorda tezlikni kuz bilan chamalash va sezish, 
duradgorda yogochni xis kilish, tokar va siliklovchida ulchovlarni 
juda yaxshi fark kilish, uchuvchida fazoda xolatni xis kilish 
tuygusi utkir buladi. Xarakat natijalarini nazorat kilish uchun 
muxim bulgan muljallarni tez farklash va ajratish kobiliyati 
rivojlanadi. Jumladan, shofyorda motorning shovkinida uning 
kanchalik kuch bilan ishlayotganini bildiradigan belgilarni 
ajratish kobiliyati, pulat erituvchidan metallning tarkibini, uning 
xarakatini, rangining tovlanishiga karab ajratish kobiliyati 
rivojlangan buladi va xokazo. 
3. Harakatni markazdan turib boshkarish usullari uzgarishi. 
Sa'i-xarakatlar asosan xarakat usullarini idrok etishdan xoli bulib, 
u xarakatning asosan vaziyati va natijasiga karatilgan buladi. 
Ba'zi xisob-kitoblar, yechimlar va akliy mexnat talab kiladigan 
boshka jarayonlar tez va birga kushilgan xolda (faxmlangan 
tarzda) amlaga oshirila boshlaydi. Jumladan, shofyor dvigatelning 
ortikcha kuch bilan ishlayotganini uning tovushidanok sezib, 
uylab-netib utirmasdanok, uning xarakatini kanaka tezlikka 
kuchirish kerakligini darxol tushunib yetadi; apparatchi 
asboblarning kursatkichlarini ukibok, ularning ishlashida ruy 
berayotgan buzilishlarni va ularni bartaraf etish uchun nimalar 
kilish kerakligini faxmlaydi. Navbatdagi sa'i-xarakatlarga 
tayyorgarlik bundanoldingi sa'i-xarakatlarga tayyorgarlik bundan 
oldingi sa'i-xarakatlar amalga oshirilayotgan paytdayok yuz bera 
boshlaydiki,natijada reaksiya uchun sarflanadigan vakt keskin 
kamayadi. Chunonchi, uchuvchi kurinishni boshlayotganidayok 
muayyan shartlardagi kunishning ushbu turini bajarish uchun 
kullaniladigan barcha standart usullarni ishga solishga uzicha 
tayyor buladi. Shuning uchun xam birinchi usulni bajarishdan 
ikkinchisiga utish maxsus planlashtirilmagan tarzda xam amalga 
oshirilaveradi. Fakat kunishning kanday usulini tanlash 
rejalashtiriladi, xolos. Kullanilishi lozim bulgan usullarning butun 
boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ongyordamida 
oldindan kura bilish antisipasiya deb ataladi.