O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus



Yüklə 39,9 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə63/104
tarix26.09.2017
ölçüsü39,9 Kb.
#2123
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   104

 
175 
andazasi"  "zaruriy  moxiyat"  va  "kelajak  andazasi",  "namuna", 
"uzgarib  turadigan  andaza"  va  kabilar  deb  aytadilar. 
Malakalarning shakllanishi har kanday xarakatning taxlil etilgan 
jixatlarini tegishli tarzda uning motor  (xarakat), sensor (xissiy)  va 
markaziy  kismlari    deb  atash  mumkin.  Shunga  muvofik  ushbu 
kismlarning  xarakatni  amalga  oshirish  jarayonida  bajaradigan 
vazifalari    ijro  etish,  nazorat  kilish  va  boshkaribturishdan  iborat 
bulishi  mumkin.  Kishi  faoliyat  jarayonida  xarakatlarni  ijro 
etishda, 
nazorat 
kilish 
va 
boshkarib 
turishda 
foydalaniladigan  yul-yuriklar  ushbu  faoliyatning  usullari 
deb ataladi. 
 
Malakaning tuzilishi 
Xarakatning shu tarzda kisman 
avtomatlashuvi tufayli uning tuzilishida ruy beradigan uzgarishlar 
kuyidagilardan iboratdir. 
 
1.  Sa'i-xarakatlarning  ijro  etilishi  usullari  uzgaradi.  Bunga 
kadar  uz  xolicha  yuz  berib  kator  juz'iy  sa'i-xarakatlar  yagona 
jarayonga,  tarkibiga  kirauvchi  aloxida  soddda  sa'i-xarakatlar 
urtasida tusiklar va uzilishlar mavjud bulmagan bitta murakkab 
sa'i-xarakatga  kushilib  ketadi.  Masalan,  ukuvchi  boskichli  
xarakat  sifatida  bajaradigan  xarakatni  uzgartirish  jarayoni 
tajribali  shofyor  tomonidan  bir  marta  kulni  silikkina  ishlatgan 
xolda  bajariladi.  Ortikcha  va  keraksiz  sa'i-xarakatlar  bartaraf 
etildi. Jumladan, ukuvchi yozuvchi urgana boshlagan paytda bu 
jarayonni  bajararkan,  kuplab  ortikcha  xarakatlar  kiladi:  tilini 
chikaradi,gavdasini  kimirlatadi,  boshini  engashtiradi  va  xokazo. 
Xarakat  jarayoni  uzlashtirib  olingandan  keyin  barcha  ortikcha 
sa'i-xarakatlar  yukolib  ketadi.  Mujassamlashuv  yuz  beradi,  ya'ni 
sa'i-xarakatlarni  ikkala  kul  (oyok)  bilan  bir  vaktning  uzida 
bajarish boshlanadi. 
 
2.  Harakatni  sensor  nazorat  kilish  usullari  uzgarishi.  Sa'i-
xarakatlarning  bajarilishini    kurish  orkali  nazorat  kilish  kuprok 
mushaklar yordamida (kinestetik) nazorat bilan almashadi. Bunga 
tajribali mashinistkaning xarflarga karamasdan yozishi, malakali 
slesarning  iskananing  ustidan  bolga  bilan  urayotganda  kurish 
nazoratini  ishga  solmasligi  (slesar  bolgani  urayotib,  iskananing 
kalpogiga  emas,  balki  uning  tigiga  karab  turadi)  va  shu  kabillar 
oddiy  misol  bulishi  mumkin.  Sa'i-xarakatlarning  xarakterini 
belgilaydigan  turli  xildagi  ulchamlarning  nisbatini  baxolash 
imkonini  beradigan  maxsus  sensor  sintezlar  xosil  buladi. 


 
176 
Masalan,  shofyorda  tezlikni  kuz  bilan  chamalash  va  sezish, 
duradgorda yogochni xis kilish, tokar va siliklovchida ulchovlarni 
juda  yaxshi  fark  kilish,  uchuvchida  fazoda  xolatni  xis  kilish 
tuygusi  utkir  buladi.  Xarakat  natijalarini  nazorat  kilish  uchun 
muxim  bulgan  muljallarni  tez  farklash  va  ajratish  kobiliyati 
rivojlanadi.  Jumladan,  shofyorda  motorning  shovkinida  uning 
kanchalik  kuch  bilan  ishlayotganini  bildiradigan  belgilarni 
ajratish  kobiliyati,  pulat erituvchidan  metallning  tarkibini,  uning 
xarakatini,  rangining  tovlanishiga  karab  ajratish  kobiliyati 
rivojlangan buladi va xokazo. 
 
3. Harakatni markazdan turib boshkarish usullari uzgarishi. 
Sa'i-xarakatlar asosan xarakat usullarini idrok etishdan xoli bulib, 
u  xarakatning  asosan  vaziyati  va  natijasiga    karatilgan  buladi. 
Ba'zi  xisob-kitoblar,  yechimlar  va  akliy  mexnat  talab  kiladigan 
boshka  jarayonlar  tez  va  birga  kushilgan  xolda  (faxmlangan 
tarzda) amlaga oshirila boshlaydi. Jumladan, shofyor dvigatelning 
ortikcha  kuch  bilan  ishlayotganini  uning  tovushidanok  sezib, 
uylab-netib  utirmasdanok,  uning  xarakatini  kanaka  tezlikka 
kuchirish  kerakligini  darxol  tushunib  yetadi;  apparatchi 
asboblarning  kursatkichlarini  ukibok,  ularning  ishlashida  ruy 
berayotgan  buzilishlarni  va  ularni  bartaraf  etish  uchun  nimalar 
kilish  kerakligini  faxmlaydi.  Navbatdagi  sa'i-xarakatlarga 
tayyorgarlik bundanoldingi sa'i-xarakatlarga tayyorgarlik bundan 
oldingi  sa'i-xarakatlar  amalga  oshirilayotgan  paytdayok  yuz  bera 
boshlaydiki,natijada  reaksiya  uchun  sarflanadigan  vakt  keskin 
kamayadi.  Chunonchi,  uchuvchi  kurinishni  boshlayotganidayok 
muayyan    shartlardagi  kunishning  ushbu  turini  bajarish  uchun 
kullaniladigan  barcha  standart  usullarni  ishga  solishga  uzicha 
tayyor  buladi.  Shuning  uchun  xam  birinchi  usulni  bajarishdan 
ikkinchisiga utish maxsus planlashtirilmagan tarzda xam amalga 
oshirilaveradi.  Fakat  kunishning  kanday  usulini  tanlash 
rejalashtiriladi, xolos. Kullanilishi lozim bulgan usullarning butun 
boshli  zanjirini  yoki  turlarini  ana  shu  tarzda  ongyordamida 
oldindan kura bilish antisipasiya deb ataladi. 
 
Faoliyatning o’zlashtirilishi va mashqlarXarakat usullaridagi bu 
uzgarishlar kandayyuz beradi va ularning psixologik mexanizmi kanday? 
 
Uz  negizi  e'tibori  bilan  bu  tadkikot  kilishga  urinishlarni  va  tanlashni  
uz ichiga oladigan mexanizmdir. Kishi muayyan xarakatni bajarishga urinib 
kuradi va uning natijasini nazorat kilib turadi. Muvaffakiyatli sa'i-xarakatlar, 


 
177 
uzini  oklagan  muljallar  va  boshka  usullari  asta-sekin  tanlanadi  va 
mustaxkamlanadi,  muvaffakiyatsiz  chikkanlari  va  uzini  oklamaganliri  esa 
kullanishdan  chikarilib,  boshkalari  bilan  almashtiriladi.  Muayyan 
xarakatlar  yoki  faoliyat  turlarini  uzlashtirish  maksadida  ularni 
anglagan  tarzda  xamda  ongli  ravishda  nazorat  kilishga  va 
tuzatishga  asoslangan  xolda  kup  martalab  takroran  bajarish 
faoliyati mashk deb ataladi. 
Malaka  anglanilgan  xoldagi  avtomatlashtirilgan  xarakatdir. 
Takrorlanib turadigan amaliy urinishlarsiz xaye kanday malakani xosil kilib 
bulmaydi.  Ba'zi  bir  psixologlar,  jumladan,  bixevioristlar  ana  shu  faktga 
tayangan xolda xayvonlarda va odamlarda malakalar xosil bulishi jarayonini 
aynan  bir  xil  narsa  deb  xisoblashga  urinadilar.  Lekin  fiziologik 
mexanizmning uxshashligi bu jarayonlarning bir-biridan prinsipial jixatdan 
farkini  yukka  chikarmasligi  kerak.  Odamlarda  xarakatlarning  bajarilishi, 
kurib utganimizdek, xamisha ong bilan idora kilib turiladi. Shuning uchun 
xam  xayvonlarda  yuz  beradigan  jarayonlarning  uzi  odamda  prinsipial 
jixatdan  uzgacha  tarzda  buladi.  Uning  amaliy  sinovlari  muayyan  sa'i-
xarakatlari ongli tarzda bajarish uchun urinish tusini kasb etadi. Natijalarni 
nazorat kilish, shart-sharoitlarni baxolash, xarakatlarni tugrilab turish xam 
u  yoki  bu  tarzda  anglanilgan  xolda  yuz  beradi.  Buni  tankidiy  urinishlar 
manbalari  tugrilab  boradi.  Masalan,  taklid  kilish  uzlashtirilayotgan 
xarakatlarning  namunasini  anglanilgan  tarzda  sobitkadamlik  bilan  
kuzatishga    tayana  boshlaydi.  Eng  muximi,  usullarning  tanlanishi  va 
boshkarilishi  ular  maksadining  anglanilishi  va  mazmunining    tasavvur 
etilishi orkali boshkariladi. 
 
Kishining malakasi ongli  ravishda avtomatlashtirilgan xarakat sifatida 
xosil  buladi.  U  xarakatni  bajarishning  avtomatlashtirilgan  usuli  tarzida 
amalga  oshiriladi.  Uning  roli  ongni  xarakat  usullarini  bajarilishini  nazorat 
kilishdan  xoli  kilishdan  va  uni  xarakatning  maksadi  xamda  shart 
sharoitlarini  idrok  etishga  yunaltirishdan  iboratdir.  Bu  jarayonning  asosiy 
boskichlarini kuyidagi sxemada kursatish mumkin. 
 
Malakalarning  o’zaro  ta'siri.  Xar  kanday  malaka  xam  kishi 
allakachon egallab olgan malakalar sitemasida amal kiladi va tarkib topadi. 
Ularning  biri  yangi  malakaning  tarkib  topishiga  va  amal  kilishiga  yordam 
bersa,  boshkalari  xalakit  beradi,  uchinchi  bir  xili  esa  uni  uzgartiradi  va 
xokazo.  Bunday  xodisa  psixologiyada  malakalarning  uzaro  ta'siri    deb 
yuritiladi. 
 
Malaka  xosil  kilinishining  umumiy  konuni  shundan  iboratki,  kishi 
yangi vazifaga duch kelganda oldiniga faoliyatning uzida shu chokda mavjud 
bulgan usullarini foydalanishga urinadi. Bunda u, uz-uzidan ravshanki, shu 
xildagi masalalarni xal etish uchun uz tajribasida kullanishga tugri kelgan 
usullarni  mazkur  masalani  yechishga  xam  tatbik  etish  vazifasidan  kelib 
chikkan  xolda  ish  tutadi.  Bundan  kurinib  turibdiki,  faoliyat  usullarining 
kuchirishning  muvaffakiyatliligi  masalalarning  ularni  xal  etish  usullari 


Yüklə 39,9 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   104




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə