175
andazasi" "zaruriy moxiyat" va "kelajak andazasi", "namuna",
"uzgarib turadigan andaza" va kabilar deb aytadilar.
Malakalarning shakllanishi har kanday xarakatning taxlil etilgan
jixatlarini tegishli tarzda uning motor (xarakat), sensor (xissiy) va
markaziy kismlari deb atash mumkin. Shunga muvofik ushbu
kismlarning xarakatni amalga oshirish jarayonida bajaradigan
vazifalari ijro etish, nazorat kilish va boshkaribturishdan iborat
bulishi mumkin. Kishi faoliyat jarayonida xarakatlarni ijro
etishda,
nazorat
kilish
va
boshkarib
turishda
foydalaniladigan yul-yuriklar ushbu faoliyatning usullari
deb ataladi.
Malakaning tuzilishi.
Xarakatning shu tarzda kisman
avtomatlashuvi tufayli uning tuzilishida ruy beradigan uzgarishlar
kuyidagilardan iboratdir.
1. Sa'i-xarakatlarning ijro etilishi usullari uzgaradi. Bunga
kadar uz xolicha yuz berib kator juz'iy sa'i-xarakatlar yagona
jarayonga, tarkibiga kirauvchi aloxida soddda sa'i-xarakatlar
urtasida tusiklar va uzilishlar mavjud bulmagan bitta murakkab
sa'i-xarakatga kushilib ketadi. Masalan, ukuvchi boskichli
xarakat sifatida bajaradigan xarakatni uzgartirish jarayoni
tajribali shofyor tomonidan bir marta kulni silikkina ishlatgan
xolda bajariladi. Ortikcha va keraksiz sa'i-xarakatlar bartaraf
etildi. Jumladan, ukuvchi yozuvchi urgana boshlagan paytda bu
jarayonni bajararkan, kuplab ortikcha xarakatlar kiladi: tilini
chikaradi,gavdasini kimirlatadi, boshini engashtiradi va xokazo.
Xarakat jarayoni uzlashtirib olingandan keyin barcha ortikcha
sa'i-xarakatlar yukolib ketadi. Mujassamlashuv yuz beradi, ya'ni
sa'i-xarakatlarni ikkala kul (oyok) bilan bir vaktning uzida
bajarish boshlanadi.
2. Harakatni sensor nazorat kilish usullari uzgarishi. Sa'i-
xarakatlarning bajarilishini kurish orkali nazorat kilish kuprok
mushaklar yordamida (kinestetik) nazorat bilan almashadi. Bunga
tajribali mashinistkaning xarflarga karamasdan yozishi, malakali
slesarning iskananing ustidan bolga bilan urayotganda kurish
nazoratini ishga solmasligi (slesar bolgani urayotib, iskananing
kalpogiga emas, balki uning tigiga karab turadi) va shu kabillar
oddiy misol bulishi mumkin. Sa'i-xarakatlarning xarakterini
belgilaydigan turli xildagi ulchamlarning nisbatini baxolash
imkonini beradigan maxsus sensor sintezlar xosil buladi.
176
Masalan, shofyorda tezlikni kuz bilan chamalash va sezish,
duradgorda yogochni xis kilish, tokar va siliklovchida ulchovlarni
juda yaxshi fark kilish, uchuvchida fazoda xolatni xis kilish
tuygusi utkir buladi. Xarakat natijalarini nazorat kilish uchun
muxim bulgan muljallarni tez farklash va ajratish kobiliyati
rivojlanadi. Jumladan, shofyorda motorning shovkinida uning
kanchalik kuch bilan ishlayotganini bildiradigan belgilarni
ajratish kobiliyati, pulat erituvchidan metallning tarkibini, uning
xarakatini, rangining tovlanishiga karab ajratish kobiliyati
rivojlangan buladi va xokazo.
3. Harakatni markazdan turib boshkarish usullari uzgarishi.
Sa'i-xarakatlar asosan xarakat usullarini idrok etishdan xoli bulib,
u xarakatning asosan vaziyati va natijasiga karatilgan buladi.
Ba'zi xisob-kitoblar, yechimlar va akliy mexnat talab kiladigan
boshka jarayonlar tez va birga kushilgan xolda (faxmlangan
tarzda) amlaga oshirila boshlaydi. Jumladan, shofyor dvigatelning
ortikcha kuch bilan ishlayotganini uning tovushidanok sezib,
uylab-netib utirmasdanok, uning xarakatini kanaka tezlikka
kuchirish kerakligini darxol tushunib yetadi; apparatchi
asboblarning kursatkichlarini ukibok, ularning ishlashida ruy
berayotgan buzilishlarni va ularni bartaraf etish uchun nimalar
kilish kerakligini faxmlaydi. Navbatdagi sa'i-xarakatlarga
tayyorgarlik bundanoldingi sa'i-xarakatlarga tayyorgarlik bundan
oldingi sa'i-xarakatlar amalga oshirilayotgan paytdayok yuz bera
boshlaydiki,natijada reaksiya uchun sarflanadigan vakt keskin
kamayadi. Chunonchi, uchuvchi kurinishni boshlayotganidayok
muayyan shartlardagi kunishning ushbu turini bajarish uchun
kullaniladigan barcha standart usullarni ishga solishga uzicha
tayyor buladi. Shuning uchun xam birinchi usulni bajarishdan
ikkinchisiga utish maxsus planlashtirilmagan tarzda xam amalga
oshirilaveradi. Fakat kunishning kanday usulini tanlash
rejalashtiriladi, xolos. Kullanilishi lozim bulgan usullarning butun
boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ongyordamida
oldindan kura bilish antisipasiya deb ataladi.
Faoliyatning o’zlashtirilishi va mashqlar. Xarakat usullaridagi bu
uzgarishlar kandayyuz beradi va ularning psixologik mexanizmi kanday?
Uz negizi e'tibori bilan bu tadkikot kilishga urinishlarni va tanlashni
uz ichiga oladigan mexanizmdir. Kishi muayyan xarakatni bajarishga urinib
kuradi va uning natijasini nazorat kilib turadi. Muvaffakiyatli sa'i-xarakatlar,
177
uzini oklagan muljallar va boshka usullari asta-sekin tanlanadi va
mustaxkamlanadi, muvaffakiyatsiz chikkanlari va uzini oklamaganliri esa
kullanishdan chikarilib, boshkalari bilan almashtiriladi. Muayyan
xarakatlar yoki faoliyat turlarini uzlashtirish maksadida ularni
anglagan tarzda xamda ongli ravishda nazorat kilishga va
tuzatishga asoslangan xolda kup martalab takroran bajarish
faoliyati mashk deb ataladi.
Malaka anglanilgan xoldagi avtomatlashtirilgan xarakatdir.
Takrorlanib turadigan amaliy urinishlarsiz xaye kanday malakani xosil kilib
bulmaydi. Ba'zi bir psixologlar, jumladan, bixevioristlar ana shu faktga
tayangan xolda xayvonlarda va odamlarda malakalar xosil bulishi jarayonini
aynan bir xil narsa deb xisoblashga urinadilar. Lekin fiziologik
mexanizmning uxshashligi bu jarayonlarning bir-biridan prinsipial jixatdan
farkini yukka chikarmasligi kerak. Odamlarda xarakatlarning bajarilishi,
kurib utganimizdek, xamisha ong bilan idora kilib turiladi. Shuning uchun
xam xayvonlarda yuz beradigan jarayonlarning uzi odamda prinsipial
jixatdan uzgacha tarzda buladi. Uning amaliy sinovlari muayyan sa'i-
xarakatlari ongli tarzda bajarish uchun urinish tusini kasb etadi. Natijalarni
nazorat kilish, shart-sharoitlarni baxolash, xarakatlarni tugrilab turish xam
u yoki bu tarzda anglanilgan xolda yuz beradi. Buni tankidiy urinishlar
manbalari tugrilab boradi. Masalan, taklid kilish uzlashtirilayotgan
xarakatlarning namunasini anglanilgan tarzda sobitkadamlik bilan
kuzatishga tayana boshlaydi. Eng muximi, usullarning tanlanishi va
boshkarilishi ular maksadining anglanilishi va mazmunining tasavvur
etilishi orkali boshkariladi.
Kishining malakasi ongli ravishda avtomatlashtirilgan xarakat sifatida
xosil buladi. U xarakatni bajarishning avtomatlashtirilgan usuli tarzida
amalga oshiriladi. Uning roli ongni xarakat usullarini bajarilishini nazorat
kilishdan xoli kilishdan va uni xarakatning maksadi xamda shart
sharoitlarini idrok etishga yunaltirishdan iboratdir. Bu jarayonning asosiy
boskichlarini kuyidagi sxemada kursatish mumkin.
Malakalarning o’zaro ta'siri. Xar kanday malaka xam kishi
allakachon egallab olgan malakalar sitemasida amal kiladi va tarkib topadi.
Ularning biri yangi malakaning tarkib topishiga va amal kilishiga yordam
bersa, boshkalari xalakit beradi, uchinchi bir xili esa uni uzgartiradi va
xokazo. Bunday xodisa psixologiyada malakalarning uzaro ta'siri deb
yuritiladi.
Malaka xosil kilinishining umumiy konuni shundan iboratki, kishi
yangi vazifaga duch kelganda oldiniga faoliyatning uzida shu chokda mavjud
bulgan usullarini foydalanishga urinadi. Bunda u, uz-uzidan ravshanki, shu
xildagi masalalarni xal etish uchun uz tajribasida kullanishga tugri kelgan
usullarni mazkur masalani yechishga xam tatbik etish vazifasidan kelib
chikkan xolda ish tutadi. Bundan kurinib turibdiki, faoliyat usullarining
kuchirishning muvaffakiyatliligi masalalarning ularni xal etish usullari
Dostları ilə paylaş: |