183
birlikdan iborat bulganiga karamay, bir-biriga mos kelmasligining uzi
xam shaxsning tuzilishini kishining individual-psixologik xislatlari va
fazilatlaridan tarkib topadigan allakanday shakl sifatida tasavvur
kilish imkoniyatini bermaydi. "Shaxs" va "individuallik" tushunchalari
(xuddi "individ" va "shaxs" tushunchalari singari) aynan bir-biriga
uxshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiat ijtimoiy munosabatlar
sub'yekti sifatida, individning sitemasi tarzidagi sosial fazilat sifatida
karaladigan Garb psixologiya fanining nomarksistik yunalishlarida
shaxs bilan individuallikning strukturasi (ya'ni tuzilishi, tashkil
topishi) bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi. Bunday psixologik
maktablar va yunalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi anik
ta'riflab berilsa bas, bu kishining shaxsini tulaligicha uz ichiga oladi va
ta'riflab beradi, degan nuktai nazarni ilgari surishadi. Jumladan,
psixologlar maxsus shaxsiy suroknomalarni kullashadi (bular
sinaluvchining uziga, uzining individual-shaxsiy fazilatlariga uzi baxo
berishini taklif etadigan savollardan tashkil topgan uziga xos
anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini taxlil kilgan va surok
natijalarini matematik amallar vositasida kayta ishlagan xolda
tadkikotchi biron bir xislatning (tipning) ana shu xislatga mos
keladigan darajasida namoyon bulishining sonlar bilan ifodalanadigan
belgisiga ega buladi. Lekin bunday metodlr yordamida nari borsa
kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur kilish mumkin. Birok
kishi jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning "yaxlit birligida" shaxsni
xar tomonlama tavsiflab bulmaydi.
Xakikatda esa, agar shaxs xamisha uzining konkret sosial muxiti
bilan "xakikiy munosabatlari" sub'yekti sifatida namoyon bulishi
inobatga olinadigan bulsa, "shaxsning tuzilishiga konkret sosial
guruxlar va jamoalar faoliyati va munosabatida tarkib topadigan ana
shu "xakikiy munosabatlar" va alokalar mukarrar tarzda kiritilishi
shart. Suroknomalar esa kishining uziga xali shakllanib bulmagan
sosial muxit sharoitidagi, "umuman mavxum muxitda"gi xolati buyicha
beradigan baxosiga muljallangandir. Shaxsning individlararo real
munosabatlaridan iborat jixatini suroknomalarda aks ettirib va
aniklab bulmaydi. aytib utilganidek, suroknomalar shaxsning
tuzilishiga umumiy ta'rif berish xukukiga da'vogarlik kilar ekan, aslida
individuallikni tavsiflashga, individuallik xislatlarining uning bir asosiy
belgilari (omillari) atrofida tashkil bulishi prinsiplarini topishga
urinishlar bilan cheklanadi. Majoziy ma'noda aytganda individual-
psixologik xislatlarning keng "kolleksiyasi" yorliklar takiladigan
("shizotimiya-siklotimiya" "introversiya-ekstroversiya", "xissiyotlilik-
vazminlik" va xokazo) bir kancha "vitrinalarda" joylashtiriladi.
Jumladan, psixologiyada individuallikning kupgina xislatlari-
moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va
shular kabilar aniklangandir. Bular jumlani individning uziga xosligini
184
kursatadi. Bu psixologik xodisalar uz moxiyatiga kura uzaro
munosabatda bulib, oshkor yoki oshkora bulmagan xolda allakanday
muxitning mavjudligini takozo etadi. Shaxs aynan ana shunday
muxitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va
xokazolarni namoyon kiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual
fazilatlari bu tadkikotlarda izchil, uzgaruvchan, rang-barang mazmunli
tarzda namoyon bulsa, u xolda sosial muxit uzgarmaydigan,
shakllanmagan (amorf), mazmunsiz, "umuman muxit" sifatida
tasavvur kilinadi. Sosial muxitning "shaxs-muxit"dan iborat uzaro
munosabatiga kiyosan as'ana bulib kolgan mexanistik tarzda talkin
kilinishi muxitni yo faol shaxsning uz kuch-gayratlarini ishga
soladigan maydon sifatida, yoxud gurux tarzida shaxsga tazyik
kursatuvchi kuch sifatida izoxlaydi. Shaxsning va uni kurshab turgan
sosial muxitning uzaro birgalikdagi xarakatining faol xususiyati
tugrisidagi tasavvur garb fanida na shaxs psixologiyasining nazariy
kismlari tukimalariga va na shaxsiy tadkik etishning psixologik
metodlariga kiritilmagandir.
Boshka tadkikotlarda kishi individualligining ekstrapunitivligi
(uzining xususiy muvaffakiyatsizliklari uchun aybni boshka odamlarga
agdarish mayli) kabi belgisi yaxshi jamoa a'zosining fe'l-atvoriga xos
bulish-bulmasligi, ya'ni bu uning shaxsida mukarrar namoyon blish-
bulmasligi aniklandi. Oldiniga shaxs testi yordamijda ekstrapunitivligi
yakkol sezilib turgan sportchilar (sportning uynaladigan turlariga oid
komandalarning a'zolari ular juda xam kupchilik edi) guruxi
aniklanadi. Individuallikning ushbu belgisi ular uchun yetakchi
xisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oid fazilatlarni anik
kursatib beradigandek tuyuladi. Xakikatda esa sportchilarning yaxshi
uyushgan
guruxlarida
(xakikiy
jamoalarda),
shaxsiy
test
ma'lumotlariga binoan ekstrapunitiv shaxslar uz komandasi a'zolariga
nisbatan jamoaning aynan bir xil bulib kolishiga karatilgan
munosabatda bula boshlashibdi (11.6.ga karang), ya'ni shaxsning
ekatrapunitiv belgisiga tomomila karama-karshi fazilatni namoyon
kilishibdi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning
tuzilishiga karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga,
birinchi navbatda, uning individualligini kursatadigan va fakat
extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va xokazolarda ancha keng
ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishigina emas, balki
shaxsning rivojlanish darajasi xai xil bulgan guruxlarda, ana shu
gurux uchun yetakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan
individlararo munosabatlarda uzini namoyon etishni xam kushish
shart.
Shaxsning tuzilishdagi biologik va ijtimoiy omillar. Inson
shaxs tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omilllarning uzaro nisbati
Dostları ilə paylaş: |