189
edi. Uning kupchilik izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai
nazariga kura, kishi unda xayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan
meros kilib olgan instinktiv mayllar va, eng avvalo, jinsiy instinkt va
uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi tufayli faoldir. Uzini
xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila olmaydi, negaki, jamiyat
kishini kuplab cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari va
mayillari "senzura"ga rubaru kiladi, bu esa kishini ularni cheklashga,
tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayillar shu tarika shaxsning
anglanilgan xayotidan sharmandali bulgan, man etilgan va obru-
e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar sifatida chikarib tashlanadi va
anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay boshlaydi", lekin
yukolib ketmaydi. Ular uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz faolilgini
saklab kolgan xolda anglanilganlik soxasida sekin-asta kishilik
madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli tusiga kirib
(kismlarga ajratgan xolda) shaxsning xulk-atvorini yunaltirishni davom
ettiraveradi. Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib
chikishiga boglik xolda turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa,
Freydning va freydchilarning ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining
xakikiy sababi bulib xisoblanadi.
Freydning shaxs faolligi xakidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga
karamay, uning yutugi anglanilmaganlik va moyilliklar jabxasiga
e'tiborni jalb etganligida edi)ni xatto bolaning shavoniy istaklari va
kurkinchlari xakida xech narsaga asoslanmagan xayoli uydirmalarini
bir chekkaga surib kuygan xolda dikkat bilan karab chikilishi bu yerda
faollikning uzi xam biologik tabiiy kuch deb tushunilayotganini paykab
olish imkonini beradi. U xayvonlar instinktiga uxshash, ya'ni uzining
barcha ulchovlariga, "sublimasiya"lari ("kismlarga ajratilishi") va unga
karama-karshi kuyilgan jamiyat bilan mojarolari bulgani xolda usha
xayvonlar istinkti singari anglanilmagan buladi. Bunda jamiyatning
vazifasi mayllarni seklashda va "senzura" ostiga olishdan iborat bulib
koladi. Shaxs va uning faolligini bunday tarzda talkin kilish shaxsning
ijtimoiy mavjudot emas, balki biologik jonzot ekanligi xakidagi baxoni
keltirib chikaradi. Bunda inson va jamiyat bir-birlariga prinsipial
jixatdan yotdirr va ularning "uygun tarzda" munosabat urnatishlari
fakat birinchi ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan takdirdagina,
birining ikkinchisi ustidan abadiy zurligi bulgandagina, anglanilgan
jabxaning isyon kutarishi, tajovuzga yuz tutishi, ichki a'zolarning
kasallanishi va xokazolar doimiy xavf solayotgan takdirdagina mumkin
deb faraz kilinadi.
Freydning shaxs faolligini butunlayicha fakat shaxvoniy xirsga
boglik kilib kuyishga intilishi markscha yunalishda bulmagan
psixologiyaning xam kupchiligida e'tiroz tugdirdi. Bu xol klassik
freydizmning va undan muayyan chekinishlarnin birikuvidan iborat
xususiyatga ega bulgan neofreydizm (A.Kardiner, E.From, K.Xorni va
190
boshkalar)ning kelib chikish sabablaridan biri bulgan edi.
Neofreydchilar shaxsning faolligini tushunish borasida shaxvoniy
mayllarning ustunligi fikridan voz kechishadi va insonning biologik
mavjudotligidan chetga chikishadi. Shaxsning muxitga boglikligi
birinchi uringa kuyiladi. Bunda shaxs guyo uni beixtiyor belgilaydigan
ijtimoiy muxitning shunchaki oddiy tasviri sifatida namoyon buladi.
Muxit shaxsga uzining eng muxim xususiyatlari aksini singdiradi. Ular
ana shu shaxs faolilginin kurinishlariga aylanadi. Masalan, kanday
bulmasin mexr kuyishlariga va ma'kullashlariga muvaffak bulish
uchun intilish, xokimiyatning, obru-e'tiborning va soxiblikning
orkasidan
kuvish,
obru-e'tiborli
odamlar
guruxining
fikriga
buysunishga va kabul kilishga intilish, jamiyatdan uzini olib kochish
ana shunday kurinishlardir. Bu konsepsiyalarda xam shaxsning
faolligi xakikatga tugri kelmaydigan fikriligicha koladi.
Shaxsni va uning faolligini tushunish borasida garb psixologiyasi
(asosan amerikaparast psixologiya)ning boshka bir nazariy yunalishi
"insonparvarlik
psixologiyasi"
birinchi
karashda
psixoanalitik
yunalishga nimasi bilandir zid bulib kurinadi. Lekin keyinchalik ular
uzlarining asosiy ta'riflariga kura bir-birlariga yakinlashib ketgani
anik-ravshan bulib koladi. Faollikning manbaini kashf etishga
urinarkan, utmishga bolaning "anglanilmagan xolatga surib
chikarilgan" taassurotlari va kechinmalariga murojat kiladigan
psixanalitiklardan farkli ularok rivojlanishi K.Rodjers, A.Maslou,
G.Olport va boshkalarning ilmiy ishlari bilag boglik bulgan
"insonparvarlik psixologiyasi" kelajakka, uzligini eng kup darajada
namoyon kilishga (uzini faollishtirishga) intilishni shaxs faolligining
asosiy omili deb xisoblaydi.
Maslou, Rodjers va "insonparvarlik psixologiyasi"ning
boshka vakillari uzini faollashtirishni uz moxiyati e'tibori
bilan egosentrik (uzini xammadan ustun kuyish) jarayonga
aylantirib yuborishadi. Uzligini faollashtirish, A.Maslouning
fikricha, uzini va fakat uzini ruyobga chikarish uchun
intilishdirki, bu ijodiy faollik va "xususiy Men"ini tulakonli
namoyon kilish uchun intilish kabi fazilatlarga ega bulgan
"uzini faollashtiruvchi shaxslar"ning (A.Maslouning fikricha,
ularning soni unchalik kup emas-1 prosent atrofida buladi)
uta individualligi xakida dalolat beradi. Xakikatda esa agar
uzligini faollashtiruvchi shaxsni uz xatti-xarakatlari va ishlari
bilan uzini ijtimoiy jixatdan shart kilib kuyilgan alokalar
orkali boglangan boshka odamlarning xissiy va akliy
jixatlaridagi
uzgarishlarni
ta'minlovchi
sifatida
personajlashuvini amalga oshiradigan faoliyat va munosabat
Dostları ilə paylaş: |