193
ta'lim olish)ning real ijtimoiy axamiyati bilan uning shaxs uchun
subektiv axamiyati bir-biriga mos kelgan. (Bunday xolda kishi: "Bu
meni kiziktirgani uchun xam kizikarlidir!"-deydi) takdirda paydo buladi
Mexnat va ukish faoliyatida xamma odam xam bevosita xissiy jozibaga
ega bulavermaydi. Shuning uchun xam mexnat jarayonini ongli tashkil
etishda yetakchi rol uynaydigan bilvosita kizikishlarni tarkib toptirish
muximdir.
Qizikishlar uzining kengligi buyicha xam fark kiladi. Bir xil
odamlarda qizikishlar bir soaga karatilgan bulishm mumkin,
boshkalarda esa barkaror aamiyatga ega bulgan kuplab ob'yektlarga
bulingan buladi. Qizikishlarning tarkokligi kupincha shaxsning salbiy
xislati sifatida yuzaga keladi, lekin ayni chogda qizikishlarning keng
mikyosliligini kamchilik tarikasida talkin kilish notugri bulur edi.
Shaxsning kungildagidek rivojlanishi, kuzatishlar kursatganidek,
kizikishlar mikyosini tor emas, aksincha keng bulishini takozo etadi.
Qizikishlar barkarorligi darajasiga kura xam xar xil bulishi
mumkin. Qizikishning barkarorligi uning nisbatan jadal tarzda
namoyon bulishi uzok davom etishi bilan ifodalanadi. Shaxsning
asosiy extiyojlarini eng kuprok darajada namoyon kiladigan va shu
boisdan xam uning psixologik tuzilishiga xos xislatlarga aylanib
koladigan kizikishlari barkaror xisoblanadi. Barkaror kizikish kabi
kobiliyatlari uygonishining bir kurinishi bulib, shu jixatdan xam
muayyan darajada muxim kimmatga egadir.
Qizikishlar-shaxs faoliyatini asoslashning birdan-yuir emas, lekin
muxim jixatidir. Xulk-atvorning muxim motivlaridan biri e'tikoddir.
Shaxsning e'tiqodi va dunyoqarashi. E'tikod-shaxsni uz
karashlariga, prinsiplariga, dunyokarashiga muvofik tarzda ish kurishga
da'vat etadigan motivlar sistemasidir. 'tikod shaklida namoyon buladigan
extiyojlarni mazmuni-bu tabiat, tevarak-atrofdagi olam tugrisidagi bilimlar va
ularning muayyan tarzdagi tushunilishi demakdir. Bu bilimlar nuktai
nazarlar (falsafiy, estetik, axlokiy, tabiiy-ilmiy va xokazolar)ning tartibga
solingan va ichki uyushgan sistemasini tashkil etgan takdirda kishining
dunyokarashi sifatida talkin kilinishi mumkin.
E'tikodlarning evolyusiyasi eng avvalo ularning mazmunli tomonlariga
taalluklidir. Ularda shaxsning dunyokarashini ifoda etadigan xislatlar kuprok
darajada namoyon bula boshlaydi. Kishining fikrlari va goyalari, prinsiplari
uning butun xayoti mazmuni bilan, uning uzlashtirgan bilimlari bilan
belgilanadi, uning karashlari sistemasiga zarur tarkibiy kism sifatida kirgan
buladi, kishi uchun aloxida shaxsiy moxiyat kasb etadi va shuning uchun
xam u bu fikrlar v prinsiplarni karor toptirishga, ularni ximoya kilishga,
ularni boshka odamlar xam ma'kul kurishlariga erishish uchun kat'iyan
extiyoj sezadi.
Shaxsning yo’l-yo’riqlari. sixologiyada shaxsning yul-yuriklari uning
uyoki bu extiyoji kondirilishiga yordam berishi mumkin bulgan faoliyatga
194
tayyorligining, moyilligining uzi tomionidan anglanilmaydigan xolatini
belgilaydi. Yul-yurik ob'yektni aynan muayyan tarzda idrok etish, tushunib
yetish va anglab olish yoki u bilan ish kurishga utmishdagi tajribada
shallangan shaylik va moyillikdan iboratdir. D.N.Uzdanze va uning xodimlari
utkazgan ajoyib tadkikotlar shaxs xulk-atvorini belgilaydigan kayd etlgan
yul-yuriklarning shakllanish jarayonini kursatib berdi.
Masalan birinchi sinf ukuvchilarining muallimaga nisbatan uning xar
kanday kursatmasini bajarishga shayligi shaklida namoyon buladigan yul-
yuriklar ana shundaydir. Bunda muallimaning xar kanday xatti-xarakatlari,
shu jumladan, biron bir boshka kishida namoyon bulganida bolalarning
karshi xarakatini kuzgatishi mumkin bulgan xatti-xarakatlariga nisbatan
xam xech kanday tankidiy yondashish bulmaydi.
Kupgina yul-yuriklarning moxiyatini tashkil etadigan noxolislik yo
kishining shaxsiy tajribasidagi ba'zi faktlardan shoshilinch va yetarli darajada
asoslanmagan xulosalar chikarilishini okibati xisoblanadi, yoxud bu tafakkur
stereotiplarining-
muayyan
ijtimoiy
guruxda
kabul
kilingan
standartlashtirilgan muloxazalarning natijasi buladi.
Ijtimoiy xayotning turli faktlari (xodisalar, odamlar va boshkalar)ga
nisbatan yul-yuriklar ijobiy bulishi xam (vrachning barcha kursatmalarini
bajonidil va anik bajaradigan bemor umuman tibbiyotga va kolaversa, uni
davolayotgan doktorga nisbatan ijobiy munosabatga asoslanadigan yul-
yurikka amal kiladi) va notugri tushuncha tusini olgan xolda salbiy bulishi
xam mumkin.
M U L O Q O T
T a ya n ch s o' z v a i b o r a l a r :
Muomala, munosabat, nutq, til, o'zaro munosabat.
Muloqot-odamlar
o`rtasida
birgalikdagi
faoliyat
ehtiyojlaridan kеlib chiqadigan bog`lanishlar rivojlanishining
ko`p qirrali jarayonidir.
Munosabat
va
muloqot
birgalikdagi
faoliyat
ko`rsatuvchilar o`rtasida axborot ayirboshlanishini o`z ichiga
oladi. Odamlar muloqotga kirisharkan, muloqotning eng
muhim
vositalaridan
biri
sifatidagi
tilga
murojaat
qiladilar.Munosabatning
ikkinchi
jihati
munosabatga
kirishuvchilarning ыzaro birgalikdagi harakati – nutq
jarayonida faqat so`zlar bilan emas, balki harakatlar, xatti-
harakatlar bilan ham ayirboshlashdan iboratdir. (Masalan,
Dostları ilə paylaş: |