191
sub'yekti tarzida tushuniladigan bulsa, u xolda A.Maslou va
boshkalar tomonidan e'lon kilingan uzini faollashtirish
uydirmaligidan
nari
utmaydi.
Xaykalni
yasayotgan
xaykaltarosh marmarda uz rejasini mujassamlashtirishdek
ijodiy intilishini ruyobga chikaradi va avvalom bor usha
intilishning uzini anglab yetgan buladi. Shaxsning A Maslou
konsepsiyasiga uxshash tarzda "uzligini namoyon etishi" va
"uzini faollashtirish" kabi xar xil nazariyalar aynan ana shu
momentni ushlab oladi va shu bilan uralashib koladi. Bu
xolda san'atkor nima uchun uz ijodining maxsulini loji
boricha kuprok odamlarga va, ayniksa, uzicha "kadriga
yetmaganlar" deb xisoblaydiganlarga, ya'ni uzining referent
guruxiga namoyish kilishga intiladi? Shunchaki uzligini
namoyon kilish, buyumda ruyobga chikarish, nixoyat buning
uchun
pul
olish
bilan
uzining
faollashtirish
xam
tugallaganday bulib tuyuladi. Shubxasiz, ijodiy faoliyat
sub'yekt-ob'yekt (rassom-kartina) ishi bilan tugallanmaydi va
maksad rassomning uzi "boshkalar" xisoblaydiganlar uchun
axamiyatli bulgan mukarrar personajlashuvini amalga
oshirish imkonini beradigan sub'yekt-ob'yekt-sub'yektga oid
boglani (rassom-kartina-tomoshabin)ning navbatdagi bugini
xosil kilinmagunga kadar ruyobga chikmagan bulib koladi.
Dunyoni odamlarning uzlari uzgartirishadi, lekin buni ongli ravishda
amalga oshirish uchun dastavval uni uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga
yunaltirishgan bulish kerakka, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam uzgaradi.
Yukoridakursatib utilganidek, sovet psixologiyasi markscha-lenincha nazariyaga
tayangan xolda kishi uz faolligini faoliyat jarayonida va, eng avvalo, birgalikda
faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi koidani kabul kiladi.
.
Shaxsning faoliyatini yunaltirib turadigan va mavjud
vaziyatlarga nisbatan boglik bulmagan barkaror motivlar
majmui kishi shaxsining yunaltirilganligi deb ataladi.
Ukuvchining xulk-atvorini yaxlit xolda karab chikkan va uning
psixologiyasini taxlil etgan xolda uning barkaror mayllarini aniklash
lozim. Fakat shunday kilgan takdirda uspirinning muayyan xatti-
xarakatni tasodifan yoki konuniy tarzda kilgani xakida xulosa
chikarish, uning takrorlanish extimolini oldindan kura bilish,
shaxsning xislatlaridan biri paydo bulishining oldini olish va
boshkalarining rivojlanishini ragbatlantirish mumkin buladi.
Motivlar oz yo kup darajada anglangan bulishi yoki umuman
anglanilmagan bulishi xam mumkin.
192
Shaxsning yunaltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol
uynaydi. Kishi extiyoj ob'yektini maksad deb anglagn xolda uzining
shaxsiy maksadlarini uzi kirgan jamoaning maksadlari bilan boglaydi
va uz maksadlarini tegishli ravishda uzgartiradi, mazmunga
tuzatishlar kiritadi, yoxud jamoaning, jamiyatning maksadlariga mos
kelmay kolgan takdirda ularning nikoblaydi.
Istikboli anglaydigan kishiga xos ta'bi xiralik,kechinmalarga
karama-karshi ularok ruxsizlik xolati frustrasiya deb ataladi. Bu
kishi maksadiga erishish yulida real tarzda bartaraf etib bulmaydi deb
xisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan tuskinliklarga, govlarga
duch kelgan xollarda yuz beradi.
Qizikishlar. Qizikish-biron bir soxada tugri muljal olishga, yangi
faktlar bilan tanishishga , vokelikni ancha tula va chukur aks
ettirishga yordam beradigan motivdir. Individ uchun kizikish,
sub'yektiv tarzda olinganda, bilish jarayoni tusini kashf etadigan ijobiy
xissiy oxangda, ob'yekt bilan chukurrok tanishishga, u xakda kuprok
bilish, uni anglab yetishga bulgan istakda namoyon buladi.
Qizikishning faoliyat farayonlaridagi roli benixoya kattadir.
Qizikishlar shaxsni uzida bilim olish va anglab yetish borasida xosil
bulgan ishtiyokni kondirish yullarini va usullarini faol tarzda izlashga
majbur etadi. Shaxsning yunaltirilganligini ifodalaydigan kizikishning
kondirilishi, odamda, uning sunishiga olib kelmaydi, aksincha, uni
kayta kurgan, boyitgan va chukurlashtirilgan xolda biolish
faoliyatining yanada yuksak darajasigamos keladigan
yangi
qizikishlarni keltirib chikaradi.
Shunday kilib, kizikishlar bilishning doimiy kuzgatuvchi
mexanizmi sifatida namoyon buladi.
Qizikishlar mazmuniga, maksadlariga, mikyosi va barkarorligiga
kura tasnif kilinishi mumkin.
Qizikishlarning mazmun jixatidan farki bilan extiyojlarini
ob'yektlarini va ularning mazkur faoliyat maksadlari uchun va,
kengrok kilib olganda, shaxs mansub bulgan jamiyat uchun real
axamiyatini kursatadi. Kishida kuprok nimaga kizikish paydo bulishi
va uning bilish extiyojlari ob'yektining ijtimoiy kimmati psixologik
jixatdan muxim axamiyatga ega. Maktabning eng muxim vazifalaridan
biri-usmirlik yoki yoshlarning faol bilish va mexnat faoliyatiga
ragbatlantiradigan va maktabdan tashkarida xam saklanib kolishi
mumkin bulgan jiddiy va sermazmun kizikishlarini uygotishdan
iboratdir.
Qizikishlarning maksad jixatidan farki bevosita va bilvosita
namoyon buladigan qizikishlarning borligini aniklaydi. Bilvosita
qizikishlar axamiyatga molik ob'yektning xissiy jixatdan jozibaliligi
tufayli yuzaga keladi. ("Buni bilish, kurish, anglab yetish men uchun
kizikarli"-deydi kishi.) Bilvosita kizikishlar biron bir narsa (masalan,
Dostları ilə paylaş: |