O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Tezkorlik. Tezkorlik insonning tashqi ta’sirlarga bir zumda javob qaytarish hamda tez harakatlar bajara olish qobiliyatidir. Sport amaliyotida tezkorlik tezlik – kuch sifatlarining o‘ziga xos shakllarida namoyon bo‘ladi. Asab jarayonlarining hara-katchanligi, mushakka berilgan asab impulsining amalga oshish tezligi va samaradorligi tezkorlikning fiziologik shartlari sanaladi. Tezkorlik sifatining namoyon bo‘lishi ATF qisqarishlar quvvat manbaining resintezini ta’minlovchi biokimyoviy reaksiya-lar tezligiga ham bog‘liq. Katta tezlik bilan harakatlanishda insonning faqat funksional xususiyatlari emas, morfologik sifatlari: bo‘yi, tana og‘irligi ham katta ahamiyatga ega.
Tezkorlikni tarbiyalashda qo‘llaniladigan jismoniy mashq-lar tuzilishiga ko‘ra maxsus harakat ko‘nikmalariga yaqin bo‘lishi lozim. Boshqacha aytganda, sport ixtisoslashuvi doirasida tezkorlikni rivojlantirish uchun samarali vositalar sifatida texnik jihatdan mukammal harakat shakllarini tilga olish zarur bo‘lib, ular maksimal tezlikda bajarilishi mumkin. Har bir mashqning davomiyligi shunday bo‘lishi kerakki, oxiriga borib uning tezligi pasaymasin. Tezlik pasaygach, mashqni takroran bajarish o‘z ma’nosini yo‘qotadi: tezlik ko‘tarilmaydi. Toliqish asoratlari bo‘l-gan holda tezlik mashqlarini takrorlash tezlik chidamliligini rivojlantirish vositasi sanaladi. Bolalik va o‘smirlik davrida tezkorlikni tarbiyalash vositalari turlicha. Bular yuqori tezlikda bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashqlar, o‘yinlar, o‘yin mashqlari, qisqa masofalarga yugurish va boshqalar.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda 15 m dan 30 m gacha bo‘lgan masofalarga toliqtirmaydigan qisqa muddatli tez yugurish tezlik-kuch sifatlarini rivojlantiruvchi samarali vosita hisoblanadi. Bu vositadan foydalanganda, rioya qilish zarur bo‘gan asosiy shartlar – yugurishning tabiiy shakllaridan uzoq bo‘lgan yuqori sur’atli harakatlarni amalga oshirish, yuqori hissiy ko‘tarin- kilikni paydo qilish. 10-11 yoshli o‘quvchilarda tezkor faoliyatni bir necha bor bajarish (qisqa masofalarga takroran yugurish) qobiliyati kuchayadi. 13-14 yoshli o‘smirlarda yugurish tezligi va tana uzunligi orasida chambaras aloqa kuzatiladi: baland bo‘yli o‘smir-lar past bo‘yli tengdoshlari oldida shubhasiz ustunlikka ega. 10-11 yoshli bolalarda bunday bog‘liqlik yo‘q: baland bo‘ylilar ham, past bo‘ylilar ham bir xil tezlikda yuguradilar. Demak, jismoniy yetilish davrida tezlik sifatlari namoyon bo‘lishida bunday yetilishdarajasi hamda u bilan bog‘liq jismoniy rivojlanish saviyasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Maktab yoshidagi bolalar qisqa muddatli tezlik – kuch yuklamalariga yaxshi chidaydilar. Ular bilan mashg‘ulot o‘tkazganda, sakrash, akrobatika mashqlari, gimnastika, snaryadlardagi dinamik mashqlar keng qo‘llaniladi.
Shu bilan birga, bolalar nafasini qat’iy nazorat qilgan holda turg‘un vaziyatlarni saqlab turishni bilishlari kerak. Mashqlarni bajarishda to‘g‘ri holatni tutib turish ehtiyoji tufayli turg‘unlik mashqlarini qo‘llash zaruriyati yuzaga keladi. Bu yoshda qad-qomatni shakllantirish uchun turg‘unlik mashqlarining o‘ziga xos o‘rni bor. Qad-qomat orqadagi mushaklarning turg‘unlik chidam- liligi bilan chambarchas bog‘liq. Shuning uchun uni rivojlantirish qomat buzilishining oldini oladigan vosita hisoblanadi.
11-12 yoshli bolalarda tezlik – kuch sifatlarining shiddatli o‘sishi kuzatiladi. Tezlik – kuch sifatlarini rivojlantirishda portlash xususiyatiga ega bo‘lgan dinamik mashqlarga ustunlik beriladi. Chuqurlikka sakrashdan so‘ng yuqoriga sakrab chiqishning samaradorligi juda yuqori. 12-14 yoshlar orasida asosan tezlik – kuch sifatlarining rivojlanishi hisobiga harakatlanish tezligi ham jadal sur’atlar bilan o‘sib boradi. Shuning uchun tezlik – kuch mashqlaridan keng
foydalanish mazkur sifatning kuchayishiga qulay sharoit yaratadi.
O‘smirlik davrida tez yugurish texnologiyasini o‘rganish uchun fiziologik imkoniyatlar paydo bo‘ladi. Tezkorlikni rivojlantirish vositalari sirasiga imkon chegarasidagi yoki chegara oldi tezlik bilan 20 m dan 60 m gacha yugurish, mayda qadamlab yugurib, keyin tezlashish, shuningdek, mushaklarning zo‘riqishiga ko‘ra bir-biriga zid mashqlar kiradi. 14-15 yoshlarga borib, tezkorlik asosidagi yosh bilan bog‘liq funksional va morfologik qayta qurishlarning sur’atlari susayadi. Shu sababli tezlik va tezlik-kuch mashqlarining samaradorligi ham pasayadi. 15 yoshdankeyin faqat mashqlar yordamidagina tezlik – kuch sifatlarining ijobiy o‘zgarishlariga erishish mumkin.