13
o‘rtasidagi farqni yaratilish jarayoni, shuningdek, mavjud bo‘lish shaklida
ko‘rishimiz mumkin.
Mazkur ta’rifda shartnomalarning og‘zaki shaklida so‘z ketmasa ham,
davlatlar yoki xalqaro huquqning boshqa subyektlari 1969 va 1986
yilgi Vena
konvensiyalarda belgilangan qoidalarni o‘zaro kelishuvga ko‘ra og‘zaki shaklda
amalga oshirishlari ham mumkin
2
.
Harakati xalqaro huquq bilan tartibga solinadigan shartnomalargina xalqaro
shartnomalar hisoblanishi mumkin. Davlatlar o‘rtasida tuzilgan har qanday
shartnoma ham xalqaro shartnoma hisoblanmasligi fakti shartnomalar bo‘yicha
Xalqaro huquq Komissiyasining birinchi ma’ruzachisi J. Braerli tomonidan
ta’kidlangan: “Xalqaro shartnoma tuzish layoqatiga ega bo‘lgan tuzilmalar
tomonidan tuzilgan har qanday shartnoma ham xalqaro shartnoma bo‘lavermaydi”
3
.
Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning asosiy prinsiplariga mos bo‘lishi
lozim, xususan, tenglik va aralashmaslik prinsipiga. Xalqaro shartnoma, uni
tuzgan tomonlarning ixtiyoriy roziligi natijasidir. Bir tomonning kuch ishlatishi
yoki tahdidi bilan tuzilgan shartnoma haqiqiy hisoblanmaydi.
So‘nggi yillarda “xalqaro shartnomalarga taalluqli bo‘lmagan xalqaro hujjatlar”
deb atalmish nohuquqiy bitimlar keng tarqaldi. Masalan, Yevropada xavfsizlik
va hamkorlik tashkilotining hujjatlari yoki ikki
tomonlama memorandumlar
bunday turdagi bitimlarning ahamiyatidandarak beradi. O‘zbekiston Respublikasi
va Evropa Ittifoqi o‘rtasida energetika sohasidagi hamkorlik bo‘yicha o‘zaro
anglavush memorandumida (Brussel, 2011- yil 24- yanvar, imzolangan sanadan
kuchga kirgan) aytilganki, “ushbu hujjatning qoidalari faqat siyosiy maqsadlarni
ko‘zlaydi va tomonlarning o‘z zimmalariga qandaydir majburiyatlar olishga
majburlamaydi”. Boshqa so‘z bilan aytganda, memorandum xalqaro bitim
hisoblanmaydi. Shu bilan birga bunday turdagi halqaro
hujjatlarning kuchga
kirishi uchun zarur huquqiy tartibotlardan o‘tgan misollar ham bor. Masalan,
O‘zbekistan Respublikasi Oliy Majlisining 1997- yil 30- avgustdagi 507-I va 508-I-
son qarorlari bilan quyidagi xalqaro hujjatlar ma’qullangan (ratifikatsiyaga
tenglashtirilgan):
-Sud hokimiyati mustaqilligining asosiy prinsiplari (Birlashgan Millatlar
Tashkiloti Jinoyatchilikni oldini olish va huquqbuzarlar bilan muomalada bo‘lish
ettinchi kongressi tomonidan qabul qilingan. Milan, 1985- yil 26- avgust – 6-
sentyabr. BMT Bosh Assambleyasining 1985- yil 29- noyabrdagi 40/32 va
1985- yil 13- dekabrdagi 40/146-son rezalyutsiyalari bilan maqullangan);
-Mansabdor shaxslarning huquq-tartibotni saqlash yuzasidan axloq kodeksi
(BMT Bosh Assambleyasining 1979- yil 17- dekabrdagi 34/169 -son rezalyutsiyasi
bilan qabul qilingan);
Shunday qilib, ko‘rsatilgan halqaro hujjatlar Oliy Majlis tomonidan
ma’qullangan keyin O‘zbekiston xalqaro shartnomaning ajralmas qismiga aylandi
4
.
2
Robert Kolb. The Law of Treaties (An Introduction). - Cheltenham, UK; Northampton, MA, USA: Edwarb
Elgar Publishing, 2016. – P.22.; Anthony Aust. Modern treaty law and practice.
- Cambridge, United Kingdom:
Cambridge University Press, 2000. – P.14.
3
Yearbook of the ILC. 1950. Vol. II. P. 227.
4
Рашидов К.К. Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларининг тузилиши, бажарилиши ва бекор
14
Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning asosiy manbalaridan birihisoblanadi.
Bu esa, BMT Ustavi va Xalqaro Sud Statutida o‘z tasdig‘ini topgan. Xalqaro
shartnomalar BMT Ustavida belgilangan maqsadlariga mos kelishi va unga javob
bera olishi lozim. Jumladan,
-xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash va shu maqsadda tinchlikka
tahdidning oldini olish va uni bartaraf etish va tajovuz harakatlari yoki
tinchlikka raxna soluvchi boshqa harakatlarni bostirish uchun birgalikda samarali
choralar ko‘rish xamda adolat va xalqaro huquq prinsiplariga asoslangan holda
tinchlik vositalaridan foydalanib, tinchlikning buzilishiga olib
keluvchi xalqaro nizo
yoki vaziyatlarni tinchitish yoki hal etish;
-xalqlarning teng huquqliligi va o‘z taqdirini o‘zi belgilashi prinsipini
hurmat qilish asosida millatlar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni rivojlantirish
hamda yalpi tinchlikni mustahkamlash uchun boshqa tegishli choralarni ko‘rish;
-iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va gumanitar xarakterdagi xalqaro
muammolarni hal etishda hamda inson huquqlariga va barchaning irqi, jinsi, tili
va dinidan qat’i nazar asosiy erkinliklariga hurmatni rag‘batlantirish va
rivojlantirishda xalqaro hamkorlikni amalga oshirish.
Dostları ilə paylaş: