Oʻzbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

2-masala: Telekommunikatsiya tizimilaridagi elektromagnit muhitini hisoblashda geoaxborot texnologiyalarini qoʻllash.
Mamlakatimizda telekommunikatsiya infratuzilmasini modernizatsiya va kengaytirish bo‘yicha kompleks tashkiliy-texnik chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda, bu esa xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish va telekommunikatsiya xizmatlari turlarini, jumladan, mobil aloqa tarmoqlari qamrovini oshirish imkonini beradi. Radioelektron muhit ma‘lumotlarini fazoviy tahlil qilishning ajralmas qismi bu kosmosning ma‘lum bir hududida (ish maydonida) umumiy maydon kuchi va radiochastota yukida namoyon bo‘ladigan turli tabiatdagi emissiyalar to‘plamidir.
Ma‘lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish uchun bunday nurlanishning asosiy manbalari tabiat hodisalari, radioelektron vositalarning elektromagnit signallari parametrlari va tayanch stansiya uskunalarining aralashuvi hisoblanadi. Elektromagnit muhitga sezilarli ta‘sir ko‘rsatadigan tabiiy hodisalar orasida quyosh faolligi bor. Qoidaga ko‘ra, holatlarni baholash vaziyatning elementlari bo‘yicha muayyan xulosalar bilan, shuningdek, fazoviy tahlil va amaliy baholash natijalarini geomodellashtirish jarayonida amalga oshiriladi. Faktografik va kartografik ma‘lumotlarni tahlil qilish natijalarini o‘z ichiga olgan holda, u vaziyat elementi uchun eng muhim parametrlarni aniqlash bo‘yicha takliflar, xulosalar va chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun asos sifatida o‘qiladi. Elektromagnit muhitni baholash natijalariga ko‘ra, alohida xulosalar asosida umumiy xulosa tuziladi. ArcGIS dasturiy mahsulotlaridan (ArcINFO, ArcView) foydalanish radioelektron vositalarning telekommunikatsiya ma‘lumotlarini dinamik ma‘lumotlar bazalarida tahlil qilish va saqlash imkonini beradi va kompyuterni modellashtirish natijalarini ekranga o‘tkazish yoki turli qatlamlarning qoplamasi bilan chop etish imkonini beradi. Telekommunikatsiya, ekologik elektron xaritalarni taqqoslash, ayniqsa, monitoring asosida ulardan foydalanishning tabiiy sharoitlarining o‘zgarishini baholash muammolarini hal qilishda samaralidir. Bunday amaliy muammolarni geoaxborot texnologiyalari yordamida hal qilish istiqbolli rivojlanish dasturlarini ishlab chiqishda samaraliroq amalga oshiriladi. Amalga oshirilayotgan ishlarning maqsadi - ish hududi uchun geografik axborot tizimini yaratish, tadqiqot obyektining infokommunikatsiya va geoekologik holatini tizimlashtirish va saqlash.
GIS texnologiyasi integratsiya tamoyiliga asoslanadi. Har bir obyekt, jarayon yoki hodisaning o‘z joylashuvi bor, ko‘pincha joylashuv biz har kuni oladigan juda ko‘p ko‘rinadigan faktlar, kuzatishlar va ma‘lumotlar o‘rtasidagi yagona aniq bog‘liqlikdir. Fazoviy munosabatlar bizga voqelikning umumiy rasmini olish imkonini beradi, mavjud ma‘lumotlarni tartibga solishga yordam beradi, ularni tushunish va tahlil qilish uchun qulay shaklga keltiradi.
GIS texnologiyalarining integratsiyalashgan dasturiy muhiti koordinatalarga havola qilingan ma‘lumotlarni to‘plash, ko‘rsatish, tahlil qilish va sharhlash imkonini beradi. Elektron xaritalarni tuzishning uchta varianti mavjud.
Birinchisi, qo‘lda kiritish yoki xaritalarni yaratish, geografik muharrir tizimida keyingi tahrirlash, afsona, sarlavha yaratish va monitor yoki printerga chiqarish. Ikkinchi variant - skaner, kamera va raqamlashtirish uchun raqamlashtirgich, rastr xaritalarining elektron raqamli blankalaridan foydalanish. Uchinchi variant - aerokosmik tasvirlardan foydalanish, grid ma‘lumotlarini olish uchun Grid (Generalize Grid) grafik muharriridan va ArcGIS Surface moduli muharriridan foydalanib, qatlamlarni qo‘shish, ko‘pburchaklarni qo‘shish, asl xaritalarni yaratish, sarlavhalar yaratish.
Elektromagnit rayonlashtirish, boshqa tahliliy vazifalar va ekologik vaziyatlarni modellashtirish muammolarini hal qilish uchun raqamli geografik xaritalar uchun bazaviy asos yaratilmoqda. Zamonaviy GIS aqlli xarita masshtabini ishlab chiqish orqali rivojlanmoqda, u kichraytirishda chiqish ma‘lumotlarini aqlli ravishda qisqartirishga asoslangan. Shu sababli, tobora kattaroq xaritalarni raqamlashtirish kerak. Geoaxborot tizimlari texnologiyalari geoekologiyaning fazoviy modellarini, ham statistik va dinamiklarni ishlab chiqishda muvaffaqiyatli qo‘llanilishi mumkin, bunda ekologik tizim holatining bir qator vaqt diapazonlarini ifodalovchi model rasmi fazoda ketma-ket o‘zgaradi. Ikkinchisini boshqarish istalgan vaqtda uning holatini kuzatish, rivojlanish tendensiyasini aniqlash va mavjud vositalar yordamida tizimga ta‘sir qilishni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, ko‘p bosqichli tizim ko‘zlangan maqsadga erishishning yaxlit mexanizmiga funksional bog‘lanishlar bilan birlashtirilgan ko‘plab mustaqil yoki o‘zaro bog‘langan elementlardan tashkil topgan modellashtirish obyekti sifatida qaraladi. O‘z navbatida, tizimning har bir elementi o‘z elementlari, aloqalari va funksiyalariga ega bo‘lgan quyi ierarxik darajadagi ma‘lumotlar bazasi bo‘lishi mumkin.
Tizimning funksional texnik tadqiqotlari jarayonida amalga oshiriladigan ishlar majmuasi quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1-bosqich. Avtomatlashtirish obyektini tekshirish. ATga bo‘lgan talablarni ishlab chiqish uchun dastlabki ma‘lumotlarni shakllantirish maqsadida avtomatlashtirish obyektini tekshirish o‘tkaziladi. Dastlabki ma‘lumotlar tashkiliy tuzilma, axborotning o‘zaro ta‘siri va boshqalar haqida ma‘lumotlarni o‘z ichiga oladi.
2-bosqich. Axborot tizimini shakllantirish. Dastlabki ma‘lumotlar tahlili o‘tkaziladi va ISga qo‘yiladigan talablar ishlab chiqiladi.
3-bosqich. Hujjatlar. ATni ishlab chiqish uchun hujjatlarning yakuniy bajarilishi va uni tasdiqlash amalga oshiriladi [23].