Oʻzbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

2-BOB. AXBOROT TELEKOMMUNIKATSIYA TIZIMLARINING ARXITEKTURASINI TAHLILI VA UNI BAHOLASH.

2.1. Zamonaviy axborot telekommunikatsiya tarmoqlarining tarkibiy qismlari

Telekommunikatsiya tizimining asosiy tarkibiy qismlari.

• 
  Maʻlumotni saqlaydigan va qayta ishlaydigan serverlar.
  
• 
  Ish stantsiyalari va shaxsiy kompyuterlar maʻlumotlar bazalariga soʻrovlarni kiritish, soʻrov natijalarini olish va qayta ishlash hamda axborot tizimlarining oxirgi foydalanuvchilarining boshqa vazifalarini bajarish uchun ishlatiladi.
  
• 
  Aloqa kanallari - axborotni yuboruvchi va qabul qiluvchi oʻrtasida maʻlumotlar uzatiladigan aloqa liniyalari. Aloqa kanallari har xil turdagi axborot uzatish vositalarini ishlatadi: telefon liniyalari, optik tolali kabel, koaksiyal kabel, simsiz va boshqa aloqa kanallari.
  
• 
  Faol uskunalar - modemlar, tarmoq adapterlari, hublar, kommutatorlar, yoʻriqnoma va boshqalar. Ushbu qurilmalar maʻlumotlarni yuborish va qabul qilish uchun talab qilinadi.
  
• 
  Maʻlumot uzatish va qabul qilish jarayonini boshqaruvchi va aloqa tizimining alohida qismlari ishini boshqaruvchi tarmoq dasturiy taʻminoti.
  

Funksiyalariga koʻra kompyuter tizimining uskunalari quyidagilarga boʻlinadi:

• 
  xizmat (axborotni oraliq va zahiraviy saqlash uchun);
  
• 
  faol (oʻz vaqtida va sifatli signalizatsiyani taʻminlash uchun);
  
• 
  shaxsiy qurilmalar.
  

Telekommunikatsiya komponentlari har qanday aloqa tizimining qurilish bloklari hisoblanadi. Ular maʻlumotlar, audio va video signallarni uzatish va qabul qilish uchun ishlatiladigan apparat va dasturiy taʻminot komponentlari.
Toʻrtta asosiy telekommunikatsiya komponentlari:

• 
  uzatish vositalari;
  
• 
  signallarni qayta ishlash;
  
• 
  boshqaruv tizimlari;
  
• 
  kommutatsiya.
  

Uzatish vositasi maʻlumotlar, audio va video signallari uchun jismoniy yoʻldir. Signalni qayta ishlash - bu maʻlumotlarni kodlash, modulyatsiya qilish va demodulyatsiya qilish jarayoni. Boshqarish tizimlari telekommunikatsiya tizimining turli komponentlarini boshqarish va muvofiqlashtirish uchun javobgardir. Nihoyat, kommutatsiya maʻlumotlar, audio va video signallarni moʻljallangan manzillarga yoʻnaltirish jarayonidir. Ushbu toʻrtta komponent har qanday telekommunikatsiya tizimi uchun zarur boʻlib, zamonaviy aloqa tarmoqlarining asosi hisoblanadi.
Telekommunikatsiya tarmoqlari bir nechta asosiy komponentlardan, jumladan, marshrutizatorlar, kalitlar, markazlar, xavfsizlik devori va kabellardan iborat. Routerlar turli tarmoqlar orasidagi trafikni boshqarish uchun javobgardir, kalitlar esa maʻlumotlarni tarmoq ichidagi kerakli kompyuterlarga yoʻnaltirishi mumkin. Hublar bir nechta qurilmalarni bir-biriga ulash uchun markaziy nuqta vazifasini bajaradi, xavfsizlik devorlari esa tarmoqlarni zararli hujumlardan himoya qilish uchun ishlatiladi. Kabel aloqasi komponentlarni bir-biriga bog‘laydigan jismoniy infratuzilma. Maʻlumotlarni uzatish, IP manzillash va tarmoq xavfsizligi kabi asosiy tarmoq tushunchalari telekommunikatsiya tarmog‘ining ishlashi uchun ham muhimdir. Ushbu asoslarni tushunish ishonchli va xavfsiz aloqani taʻminlashga yordam beradi. Oʻzining eng asosiy koʻrinishida telekommunikatsiya tizimi maʻlumotni qabul qilish va uni signalga aylantirish uchun uzatuvchini, signalni oʻtkazish uchun uzatish vositasini va signalni qabul qilish va uni foydali maʻlumotga aylantirish uchun qabul qiluvchini oʻz ichiga oladi.
Kompyuter tarmogʻining apparat komponentlari tarmoqning toʻgʻri ishlashi uchun birgalikda ishlashi kerak. Server, mijozlar, tengdoshlar, uzatish vositasi va ulash qurilmalari tarmoqda muhim rol oʻynaydi. Boshqa tomondan, mijozlar serverga ulangan kompyuterlar, serverlar esa boshqa barcha kompyuterlar bilan bogʻlangan markaziy qurilmalardir.
Uskunaga qoʻshimcha ravishda dasturiy taʻminot va tarmoq komponentlari bir xil darajada muhimdir. Har qanday dasturiy taʻminotning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bu operatsion tizimdir. Operatsion tizim resurslarni boshqaradi va resurslarni boshqarishdan tashqari kompyuter bilan oʻzaro aloqa qilish uchun foydalanuvchi interfeysini taqdim etadi. Kompyuterlar tarmoqda bir-biri bilan muloqot qilish uchun foydalanadigan qoidalar protokollar deb ataladi.
Hisoblash tarmoqlari toʻgʻri ishlashi va ularning ishlashi va ishonchliligi talablariga javob berishi uchun asosan apparat va dasturiy taʻminot komponentlariga tayanadi. Toʻgʻri sozlangan apparat va dasturiy taʻminot komponentlaridan foydalanilganda maʻlumotlar uzoq masofaga uzatilishi mumkin. Bundan tashqari, toʻgʻri sozlangan protokollar maʻlumotlarning xavfsiz uzatilishini va tushunilishini taʻminlaydi. Kompyuter tarmogʻining apparat va dasturiy komponentlarini chuqur tushunish tashkilotlar va shaxslarga AT infratuzilmasi xavfsizligi, ishonchliligi va samaradorligini taʻminlashga yordam beradi.
Telekommunikatsiya tizimlari ikki yoki undan ortiq odamlar oʻrtasidagi aloqani taʻminlash uchun birgalikda ishlaydigan bir nechta komponentlardan iborat. Bu komponentlar serverlar, kompyuterlar, marshrutizatorlar va modemlar kabi apparat vositalari hamda operatsion tizimlar va ilovalar kabi dasturiy taʻminotni oʻz ichiga oladi. Bundan tashqari, telekommunikatsiya tizimlari maʻlumotlarning ikki nuqta oʻrtasida xavfsiz va ishonchli harakatlanishini taʻminlash uchun TCP/IP kabi aloqa protokollari va standartlariga tayanadi. Tarmoq infratuzilmasi, shuningdek, telekommunikatsiya tizimining muhim tarkibiy qismidir, chunki u tizimning ishlashi uchun zarur boʻlgan jismoniy ulanishlarni taʻminlaydi.
Telekommunikatsiya tarmoqlari - bu maʻlumotlar almashinuvini taʻminlaydigan elektron komponentlar tizimi. Ular ovoz, maʻlumot va videoni uzatish uchun odamlar, qurilmalar va tizimlarni ulash uchun ishlatiladi. Ushbu tarmoqlar telefonlar, routerlar, kalitlar va serverlar kabi turli komponentlardan iborat. Har bir komponent tarmoqning umumiy ishlashida muhim ahamiyatga ega va ular birgalikda uzoq masofalarga maʻlumotlarni uzatish uchun ishlatilishi mumkin. Ulardan korxonalar yoki tashkilotlar uchun xususiy tarmoqlar yaratish uchun ham foydalanish mumkin. Telekommunikatsiya tarmoqlari simli yoki simsiz boʻlishi mumkin va ularning koʻplarida maʻlumotlar uzatishni himoya qilish uchun shifrlash va xavfsizlik devori kabi qoʻshimcha xavfsizlik choralari mavjud. Toʻgʻri sozlash bilan telekommunikatsiya tarmoqlari maʻlumot almashishning ishonchli, xavfsiz va samarali usulini taʻminlaydi.
Biznes, sogʻliqni saqlash, taʻlim, oʻyin-kulgi va xavfsizlikni oʻz ichiga olgan zamonaviy jamiyatimiz ishlashi uchun telekommunikatsiya tarmoqlariga tayanadi. Ular turli yoʻllar bilan foydalidir, jumladan, odamlar oʻrtasidagi muloqotni osonlashtirish va ularga aloqada boʻlish imkonini beradi. Internet dunyoni qanchalik oʻzgartirganini ortiqcha baholab boʻlmaydi.
Telekommunikatsiya tarmoqlarining yuksalishi hayotimizga sezilarli taʻsir koʻrsatdi. Endi oila va doʻstlar qayerda boʻlishidan qatʻiy nazar ular bilan aloqada boʻlish mumkin, korxonalar esa oʻz tarmoqlari boʻylab maʻlumotlarni tez va oson almashishlari mumkin.
Telekommunikatsiya tarmoqlarining ahamiyatini ortiqcha baholab boʻlmaydi. Ular zamonaviy jamiyatning asosi boʻlib xizmat qiladi va kundalik hayotimiz uchun zarurdir. Telekommunikatsiya tarmog‘i bizga oila va doʻstlar bilan aloqada boʻlish imkonini beradi, shu bilan birga bizga xabardor va qiziqarli boʻlish imkoniyatini beradi. Biz ulardan koʻp yillar davomida foydalanishimiz mumkin va ular bizning hayot sifatimizni sezilarli darajada yaxshiladi.
Maʻlumotlarni uzatish, IP manzillash va tarmoq xavfsizligi kabi asosiy tarmoq tushunchalari telekommunikatsiya tarmog‘ining ishlashi uchun ham muhimdir. Ushbu asoslarni tushunish ishonchli va xavfsiz aloqani taʻminlashga yordam beradi. Oʻzining eng asosiy koʻrinishida telekommunikatsiya tizimi maʻlumotni qabul qilish va uni signalga aylantirish uchun uzatuvchini, signalni oʻtkazish uchun uzatish vositasini va signalni qabul qilish va uni foydali maʻlumotga aylantirish uchun qabul qiluvchini oʻz ichiga oladi.
Zamonaviy telekommunikatsiya tizimlarining aksariyati tarmoq nuqtai nazaridan eng yaxshi tavsiflangan. Bunga yuqorida sanab oʻtilgan asosiy elementlar, shuningdek, tizimni qoʻllab-quvvatlash uchun zarur boʻlgan infratuzilma va boshqaruv elementlari kiradi.
Ilk telekommunikatsiya tizimlari kompyuterlarsiz qurilgan boʻlsa-da, bugungi kunda biz foydalanadigan deyarli barcha tizimlar qaysidir maʻnoda kompyuterlashtirilgan. Bugungi kunda telekommunikatsiyalar oldida turgan muammo ilgʻor ITga boʻlgan doimiy ortib borayotgan ehtiyojlarni IT xarajatlarini boshqarish zarurati bilan muvozanatlashdan iborat.
Telekommunikatsiya sohasi butun dunyodagi odamlar va biznesni bogʻlaydigan zamonaviy hayotning eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Sanoatning toʻrtta asosiy mahsulot sektori - telekommunikatsiya uskunalari, telekommunikatsiya xizmatlari, simsiz aloqa va sunʻiy yoʻldosh aloqasi. Ushbu sektorlarning har biri telekommunikatsiya tizimlarida umumiy muvaffaqiyati uchun juda muhim va ularning barchasi global aloqada muhim rol oʻynaydi. Har bir telekommunikatsiya tizimida maʻlumotlarni qabul qiluvchi va uni bir uzatish vositasidan boshqasiga yuboriladigan elektron signalga aylantiruvchi uzatuvchi mavjud. Signalni qabul qilgandan soʻng, qabul qiluvchi uni foydali maʻlumotga aylantiradi. Signallarni telekommunikatsiya uskunalari va xizmatlaridan foydalangan holda uzoq masofalarga yuborish va qabul qilish mumkin, simsiz aloqa va sunʻiy yoʻldosh aloqasi ularni qisqa masofalarga yuborish va qabul qilish imkonini beradi. Telekommunikatsiya uskunalari va xizmatlari sanoati odamlar va korxonalarga ulanish va muloqot qilish imkonini beruvchi apparat va dasturiy taʻminotni taqdim etadi. Mahalliy tarmoqni oʻrnatish uchun zarur boʻlgan apparat, shuningdek, internetga ulanadigan dasturiy taʻminot va xizmatlar sifatida ham tanilgan. Bundan farqli oʻlaroq, simsiz aloqa va sunʻiy yoʻldosh aloqasi bir-biridan milya masofada joylashgan tomonlar oʻrtasida aloqa oʻrnatish uchun uzoq masofali uzatish usullaridan foydalanadi.
2.2. Kompyuter va axborot texnologiyalarining telekommunikatsiyada qoʻllanish tamoyillari
Asrlar davomida muloqot inson hayotining ajralmas qismi boʻlib kelgan. Aloqa tufayli insoniyat rivojlandi, axborot almashinadi.
Muloqot - bu uyushgan faoliyatni bir butunga birlashtiradigan vositadir. Ushbu tushunchani yordamchi sifatida ham koʻrish mumkin, shuningdek, bu vosita
orqali ijtimoiy xatti-harakatlar oʻzgaradi, amalga oshiriladi, bajariladi va samarali boʻladi. Aloqa jarayonida, axborotlar bir shaxsdan boshqa shaxslarga yoki bir tashkilotdan boshqa bir tashkilotlarga oʻtkaziladi. Shaxslararo muloqotda axborotni uzatish nafaqat faktlar va bilimlar orqali, balki uni hislar, maslahatlar va oʻzaro munosabatlar orqali ham og‘zaki yoki boshqa shaklda uzatish amalga oshiriladi.
20-asrning oxirlarida boshlangan axborot texnologiyalari inqilobi dunyoda milliy va xalqaro darajadagi ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda sezilarli oʻzgarishlarni boshladi.
Axborot bilan ishlashda har doim ikkita yoʻl mavjud: manba va iste‘molchi. Ular orasidagi axborotni uzatuvchi jarayon aloqa kanallari yoki axborot kommunikatsiyalari deyiladi. Hozirgi vaqtda inson faoliyatining turli sohalarida axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarining kuchli va keskin oʻsishini kuzatishimiz mumkin. Bu nafaqat mamlakatlar iqtisodiyotidagi oʻzgarishlar, balki axborot uzatishning yangi imkoniyatlari bilan ham bog‘liq.
Hayotimizda bu sohaning aniq afzalliklari quyidagilar:

• 
  Aloqa vositalaridan deyarli har doim ham foydalanish mumkin. Axborot almashish bir necha soniya ichida dunyoning turli burchaklarida joylashgan odamlar resurslarni tejash bilan muloqot qilishlari va tajriba almashishlari mumkin.
  
• 
  Har qanday maʻlumotni qidirish uchun mavjud boʻlgan brauzerning qidiruv maydoniga kerakli maʻlumotlar nomini kiritgan holda barcha materiallar, ilmiy tadqiqotlar va kitoblarni qulay formatda va dunyoning barcha tillarida olish mumkin.
  
• 
  Endi, ishga bormagan holatda ham, xodim ishda sodir boʻlayotgan voqealardan xabardor boʻlishi mumkin. Har doim kerakli odamlar bilan bog‘lanish va paydo boʻlgan muammolarni hal qilish imkoniyati mavjud.
  

Telekommunikatsiya xizmatlari provayderlari tarmoqlarni kengaytirish yoki innovatsion infratuzilmani joriy etish jarayonida GIS tizimlaridan foydalanadilar.
Geoaxborot tizimlari korporativ maʻlumotlar bazalariga birlashtirilgan va xizmatlarning funksional kengayishini taʻminlaydi. Mijozlarga xizmat koʻrsatish sifatini yaxshilash uchun provayderlar tarmoq ish faoliyatini nazorat qiladi va muvaffaqiyatsiz uskunani zudlik bilan oʻzgartiradi. ArcGIS platformasi mobil qurilmalardan keladigan fazoviy maʻlumotlarni saqlash va qayta ishlashga yordam beradi va uning asosida yangi xizmatlar va mahsulotlarni yaratadi.
Telekommunikatsiya infratuzilmasi tizimlari maʻlum parametrlarga ega boʻlgan xabarlarni istalgan masofaga xavfsiz uzatishni taʻminlaydigan texnik vositalar majmuasini ifodalaydi. Telekommunikatsiya infratuzilmasi radio liniyalari, optik tolali va elektr kabellari orqali maʻlumotlarni uzatish kanallarini tashkil etuvchi tizimlarga asoslangan. Yagona tuzilmaga hisoblash va multiservis tarmoqlari, paketli IP va klassik telefoniya tizimlari, operativ va dispetcherlik aloqa komplekslari, simsiz va simli axborotdan foydalanish yechimlari, maʻlumotlar markazlari infratuzilmasi, videokonferensaloqa, qoʻngʻiroq markazlari kirishi mumkin.
Rivojlangan telekommunikatsiya infratuzilmasidan foydalanishning afzalliklari:

• 
  butun korxona uchun yagona infokommunikatsion makonni yaratish, masofaviylik darajasidan qat’i nazar, bosh ofis va istalgan tarkibiy boʻlinma oʻrtasida ishonchli va xavfsiz aloqani tashkil etish;
  
• 
  aloqa kanallari uchun toʻlov xarajatlarini kamaytirish;
  
• 
  xalqaro, shaharlararo va korporativ ichidagi aloqalar uchun xarajatlarni kamaytirish;
  
• 
  masofaviy boʻlimlarda joylashgan boshqaruv va xodimlar oʻrtasidagi interaktiv va vizual oʻzaro aloqadan foydalanish imkoniyati.
  

2.3. Telekommunikatsiya infratuzilmasining asosiy aspektlari

Axborot va telekommunikatsiya infratuzilmasi dasturiy taʻminot, hisoblash texnikasining tashkiliy-texnik birlashmasi hisoblanadi. Telekommunikatsiya vositalari va ular oʻrtasidagi aloqalar, axborot, hisoblash va tarmoq xizmatlarini taqdim etishni taʻminlaydi.
OSI (ochiq tizimlarning o'zaro bog'lanish modeli) axborotni qayta ishlashga qodir avtonom obyektdir. Tizimda joylashgan amaliy jarayon foydalanuvchilarning ehtiyojlari uchun maʻlumotlarni qayta ishlash jarayonini amalga oshiradi, boshqacha aytganda, u maʻlum bir funksiyani amalga oshiradi. Telekommunikatsiya infratuzilmasi barcha telefon simlari, kabellar, sunʻiy yoʻldoshlar va mobil texnologiyalar orqali internet trafikni uzatadi. Hatto elektr tarmogʻi ham elektr uzatish texnologiyasi orqali internet trafikni uzatish uchun ishlatilishi mumkin. Internet sharlari va dronlar kabi innovatsion simsiz yechimlar ham asta-sekin joriy etilmoqda. Shunday qilib, Internet geografik mintaqalar boʻylab qurilmalarni bogʻlaydigan ulkan tarmoqdir [21].
Telekommunikatsiya infratuzilmasi milliy va xalqaro darajada turli davlat va xususiy tashkilotlar tomonidan tartibga solinadi. Xalqaro tashkilotlar qatoriga Xalqaro elektraloqa ittifoqi (XEI) kiradi, u milliy telekommunikatsiya tizimlari oʻrtasida muvofiqlashtirish, radio spektrini taqsimlash va sunʻiy yoʻldosh joylashuvini boshqarish qoidalarini ishlab chiqadi va butun dunyo boʻylab telekommunikatsiya bozorlarini liberallashtirishda muhim rol oʻynaydi. Telekommunikatsiya infratuzilmasi xizmatlari maʻlumotlar va ovozli aloqa texnologiyalarini sozlash, texnik xizmat koʻrsatish va maslahat berishni taʻminlaydi.
Telekommunikatsiya infratuzilmasi xizmatlarini koʻrsatuvchi provayderlar qatoriga sun‘iy yoʻldosh kompaniyalari, telefon kompaniyalari va Internet provayderlari kiradi. Telekommunikatsiya infratuzilmasining aksariyat xizmatlari mijozlarga telekommunikatsiya infratuzilmasiga boʻlgan talablarini aniqlashda yordam berishi mumkin.
Telekommunikatsiya infratuzilmasi xizmatlarining koʻplab turlari mavjud. Masalan, an‘anaviy telekommunikatsiya infratuzilmasi xizmati ovozli tarmoqlarni qurish va boshqarishga yordam beradi. Telekommunikatsiya kabel infratuzilmasi xizmati yoki telekommunikatsiya tolali optik infratuzilmasi yirik ofis binolari yoki fabrikalarda standart kabellar yoki optik tolali qurilmalarni oʻrnatadi. Telekommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish IT dasturiy taʻminoti va mobil aloqa uchun global tizim (GSM) va bir nechta kirish kodini taqsimlash (CDMA) kabi turli texnologiyalarning oʻsishiga yordam beradi. Telekommunikatsiya infratuzilmasini loyihalash masalalari turli joylarda va binolarda amalga oshiriladigan uzun optik tolali kabellarni loyihalashga yordam beradi. Telekommunikatsiya infratuzilmasi dizayni ovoz va maʻlumotlarni IP orqali ovoz bilan birlashtiradi va ular telefon liniyalarida, Internetni ulashda, qoʻngʻiroqlarni yozib olishda va qoʻngʻiroqlarni boshqarishda qoʻllaniladi.
2.4. Telekommunikatsiya sohasidagi ayrim masalalarni yechishda GIS texnologiyalarini qoʻllanilishi