Oʻzbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Telekommunikatsiya infratuzilmasi taraqqiyotida GIS texnologiyalarini
qoʻllanilishi

Soʻnggi yigirma yil ichida telekommunikatsiya uchun GISdan foydalanish asta-sekin oʻsib bormoqda. Geografik axborot tizimlari (GIS) soʻnggi yillarda telekommunikatsiya sanoati uchun ajralmas vositaga aylandi. GIS texnologiyasidan foydalangan holda, telekommunikatsiya kompaniyalari oʻz tarmoqlari, mijozlari va ular faoliyat yuritayotgan muhitni yaxshiroq tushunish uchun turli manbalardan toʻplangan katta hajmdagi maʻlumotlarga kirishlari va tahlil qilishlari mumkin. Foydalanuvchining va infratuzilma obyektlarining kosmosdagi oʻrnini baholash aloqaning barcha turlari - mobil yoki statsionar uchun muhimdir. ArcGIS tarmoqni rejalashtirish va texnik xizmat koʻrsatishni qoʻllab-quvvatlash, xizmat koʻrsatishni yaxshilash va fazoviy maʻlumotlarga asoslangan yangi tijorat mahsulotlarini yaratish uchun yechimlarni taqdim etadi. Bu telekommunikatsiya biznesining barcha jihatlarini qamrab oladigan toʻliq xususiyatli platforma boʻlib, eng keng tarqalgan maʼlumotlar bazalari va REST APIlarni qoʻllab-quvvatlash GISni korporativ infratuzilmaga integratsiya qilish imkonini beradi. GIS telekommunikatsiya sohasida keng koʻlamli faoliyatni qoʻllab-quvvatlash uchun ishlatilgan, jumladan, tarmoqni rejalashtirish va optimallashtirish, mijozlarga xizmat koʻrsatish va marketing, favqulodda vaziyatlarga javob berish va ofatlarni boshqarish va hatto yangi texnologiyalarni ishlab chiqish. GIS maʻlumotlarini telekommunikatsiya tarmoqlari muhandisligi uchun ishlatish, GIS dasturiy taʻminotining eng muhim maqsadlaridan biridir. Simsiz tarmoqqa kelganda telekommunikatsiya sanoati tobora koʻproq ichki raqobatga duch kelmoqda.
Joriy tarmoq monitoringi va muhandislik usullari bilan bog‘liq kamchiliklar quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

• 
  Muammoni aniqlash texnik xodimlardan muammoli joylarga tashrif buyurish va qayta koʻrib chiqishni talab qiladi, bu esa pul va vaqtni talab qiladi;
  
• 
  Tarmoq juda keng tarqalganligi sababli, muammoli joylarga favqulodda yordam koʻrsatish odatda amalga oshirilmaydi, yaʻni minoralar yoki tarmoqlar taʻmirlanayotganda xizmat koʻrsatishda kechikishlar boʻlishi mumkin;
  
• 
  Taʻmirlash amalga oshirilgandan soʻng, tarmoqni tiklash vaqt talab etadi;
  
• 
  Xato va muammo haqida hisobot yaratish ham vaqt talab etadi, shuning uchun muammolarni qisqa muddatda tuzatish mumkin, ammo uzoq muddatli yechimlar koʻrsatilgan xato/muammo hisobotlarini kutish tufayli koʻproq vaqt talab etadi.
  

Tarmoq operatsiyalari va texnik xizmat koʻrsatishni optimallashtirish nafaqat aloqa tarmoqlarini mustahkamlaydi, balki telekommunikatsiya tarmoqlarini saqlaydigan va boshqaradigan odamlar, jarayonlar va tizimlarga koʻproq yordam beradi. Telekommunikatsiya ichidagi barcha joylashuv maʻlumotlari bilan geofazoviy platforma OSS va BSSni umumiy xaritalar va geofazoviy vositalar toʻplami bilan birlashtirishi mumkin.
GIS barcha telekommunikatsiya operatsiyalarida umumiy boʻlgan joylashuvdan foydalanganligi sababli, ArcGIS operatsion qoʻllab-quvvatlash tizimlari (OSS) va biznesni qoʻllab-quvvatlash tizimlarini (BSS) joylashuv va xaritalarni umumiy tushunish orqali birlashtiradi va real vaqt rejimida tarmoq va maydon orqali vaziyatdan xabardorlikni oshiradi. GISdan foydalangan holda, telekommunikatsiya provayderlari oʻz imkoniyatlarini boshqarish va ularning talablarini prognozlash orqali bozor hududida oʻz xizmatlarini yaxshiroq rejalashtirishlari mumkin. Aloqa infratuzilmasi ushbu jarayonning muhim tarkibiy qismi boʻlib, tarmoqlarni shaharlar va hatto boshqa mamlakatlar bilan ulash imkonini beradi. Telekommunikatsiya provayderlariga eng yaxshi qarorlar qabul qilishda yordam berish uchun telekommunikatsiya infratuzilmasi tarmoqlari ularga ushbu qarorlarni qabul qilish uchun zarur boʻlgan maʻlumotlarga kirish imkonini beradi. GIS dasturiy taʻminotidan foydalanish GIS tomonidan toʻplangan maʻlumotlarni qoʻllab-quvvatlaydigan xizmatlar tarmog‘ini amalga oshirish imkonini beradi. Uni xaritalash, vizualizatsiya qilish va hisobot berish mumkin, bu esa undan marketing, daromadni kuzatish, infratuzilmani rivojlantirish va mijozlarga xizmat koʻrsatish xizmatlaridan foydalanishga imkon beradi.
Simli va simsiz aloqa tarmoqlarini qurish juda murakkab va qimmat jarayon. Bu jarayonda tarmoqni ishga tushirish vaqti qoʻshimcha xarajatlar va xizmatlarning qoniqarsiz sifati va talablarga rioya qilmaslik xatolik keltirib chiqaradi. GISdan foydalanish telekommunikatsiya operatorlariga koʻplab xato qilmaslikni, jarayonni yanada aniq va tejamkor qilish imkonini beradi.
GIS yordamida quyidagi vazifalar bajariladi:

• 
  avtomatik reja yaratish;
  
• 
  tayanch stansiyaning joylashuvi va minoralar;
  
• 
  balandlik va orientatsiyani optimallashtirish antennalar;
  
• 
  qamrov zonalarini relyef, binolar, chastotalar, qoplamalar va boshqa parametrlarni hisobga olgan holda bashorat qilish;
  
• 
  optik tolali liniyalarni yotqizish uchun optimal konfiguratsiya va boshqalar.
  

GIS xaritasi mavjud tarmoq tuzilmalarini saqlash va ishlatishda qimmatli boʻlishi mumkin. Maʻlumotlarni boshqarish va joylashuvning birlashishi infratuzilma holati va texnik xizmat koʻrsatish tarixini hujjatlashtirish uchun ideal tizimni taʻminlaydi. Tarmoq aktivlari xaritaga qoʻshilgandan soʻng, kompaniyalar osongina aktivlarni tekshirish, oldingi texnik xizmat koʻrsatish va kelajakdagi ishlar uchun eslatmalarning geo-joylashtirilgan yozuvini yaratishi mumkin. Rejalashtirish va joylashtirishda boʻlgani kabi, GIS asosan operatsiyalar va texnik maʻlumotlar uchun barcha uchun yagona ombor vazifasini bajaradi - bu kelajakdagi ishlar uchun ishonchli yozuvni taʻminlashga yordam beradi.
GIS yoki geografik axborot tizimi quruqlik, suv va havo haqida raqamli maʻlumotlarni taqdim etadigan geofazoviy tahlil vositasidir. U telekommunikatsiya kompaniyalari sohasida koʻplab ilovalarga ega. GISning xaritaga asoslangan interfeysi telekommunikatsiya kompaniyalariga oʻz tarmoqlarini yanada samarali rejalashtirish va xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Dasturiy taʻminot kompaniya oʻz tarmog‘ini loyihalashda foydalanishi mumkin boʻlgan shakllar, chegaralar va geografik xususiyatlar haqida qimmatli maʻlumotlarni taqdim etadi.
Ushbu texnologiya koʻchmas mulk, akademik tadqiqotlar, huquqni muhofaza qilish organlari va tabiiy resurslarni boshqarish kabi koʻplab boshqa korxonalar uchun juda foydali boʻlishi mumkin.

3. 
   Geoaxborot texnologiyalarining umumiy tushunchasi
   

Hozirgi kunda barcha Geoaxborot tizimlari(GAT)da maʻlumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, xotirada saqlash, yangilash, taxlil qilish va maʻlumotlarni kompyuterda yoki etarli darajada tasvir xususiyatini qayta ishlay oladigan maxsus dasturda texnik vositalar orqali ushbu jarayonlarni bajarish usullari e’tiborga olingan. Demak, GAT - turli usullar bilan toʻplangan tabiiy tarmoqlar haqidagi keng mazmunli maʻlumotlar bazasiga tayangan mukammal rivojlangan tizim hisoblanadi.
Hozirgi paytda foydalanish sohalarining kengligi jihatidan GATning tengi yoʻq. GAT - navigatsiya, transport, qurilish, geologiya, harbiy ishlar, iqtisodiyot, ekologiya va boshqa sohalarda keng qoʻllanilmoqda. Geografik axborot tizimlari yer tuzishda, turli tizim kadastrlarida, kartografiyada va geodeziyada keng qoʻllanilmoqda, chunki katta hajmdagi statistik, fazoviy, matnli, grafikli va boshqa koʻrinishdagi maʻlumotlarni qayta ishlash va ularni tasvirlashni GAT tizimisiz amalga oshirib bo’lmaydi.
“Geoaxborot tizimi – bu asosiy vazifalari tabiat va jamiyat hodisalarining geofazoviy maʻlumotlarini maxsus vositalar yordamida toʻplash, saqlash, boshqarish, tahlil qilish, modellashtirish va tasvirlashdan iborat boʻlgan mutaxassis va tahlilchilar boshqaruvi ostidagi umumlashgan dasturiy tizimdir”.
Geografik axborot tizimi yer yuzidagi obyektlar, jumladan, binolar, shaharlar, yoʻllar, daryolar, davlatlarni kompyuter orqali tasvirlashga yordam beradi. Hozirda bu tizimni insoniyat faoliyati va dunyoda boʻlayotgan oʻzgarishlar, voqea-hodisalarni tasvirlash, tahlil qilish, muammoli vaziyatlarni aniqlash va ularni tushunish uchun qoʻllab kelmoqdalar. Kartalar orqali tasvirlab berilgan tahliliy muammolar insonga har xil sonlar, diagrammalardan koʻra vizual ravishda samaraliroq tushunishga yordam bermoqda. Buning sababi, hozirda GAT orqali vizual koʻrinishda biror-bir muammoni tasvirlashda juda koʻplab usullardan foydalanilmoqda. Bu usullar jumlasiga turli ranglar, uch oʻlchamli koʻrinishlar, vektorli tasvirlash kiradi va bu, oʻz navbatida, matnlar yoki sonlar orqali tushunish qiyin boʻlgan jihatlarni ochib beradi. Shuning uchun ushbu tizim texnologik tizimlar turkumidan boʻlsa-da, ijtimoiy, iqtisodiy va sogʻliqni saqlash sohalarida ham keng qoʻllanila boshladi. Hozirgi kunda geoaxborot tizimining ilmiy asoslari keng koʻlamda oʻrganilmoqda va endilikda kartalar orqali tasvirlash geografik bilimlar sohasida isbotlangan usullardan biriga aylandi. Agar biron-bir sohaga oid muammolarni tushunishga va ularning yechimini izlashga kirishadigan boʻlsak, endilikda darhol oʻsha muammoning raqamli kartasini ishlab chiqishimiz , muammoning koʻlamini baholash orqali yechimlar izlashimiz va shunga yarasha qarorlar qabul qilishimiz mumkin boʻladi.
GAT - ixtisoslashgan kompyuter tizimlari boʻlib, oʻz ichiga dasturiy taʻminotni va hududiy bog‘lanishga ega, katta hajmdagi chizma va yozma maʻlumotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va tayyorlash uchun zarur texnik vositalar yig‘indisini oladi.
Maʻlumki, GAT tizimining asosini joyning elektron xaritasi (plani) tashkil etadi. U obyektning fazoda uch oʻlchamli joylashishini tavsiflovchi rel’efning raqamli modeli asosida tuziladi. Fazoviy (kenglik) maʻlumotlar koʻplab dasturiy mahsulotlarda foydalaniladi, lekin GAT turli xil boshqarish yechimlarini amalga oshirish boʻyicha keng imkoniyatlarga ega. Ular yangi maʻlumotlarni yig‘ish, bor maʻlumotlarni yangilash, yig‘ilgan maʻlumotlarni turli xil shakllarga aylantirish, ularni kenglik (hudud) va vaqt boʻyicha tahlil qilish, turli xil obyektlarni modellashtirish va kenglikda joylashtirish hamda olingan natijalarni kompyuter monitorida koʻrsatish va an‘anaviy shakllarda (kartalar, planlar, jadvallar, chizmalar, grafiklar) chop etib olish imkoniyatlarini beradi.
Zamonaviy GATlarni uchta guruhga boʻlish mumkin.
Birinchi guruhga oʻta quvvatli, ochiq turdagi, tarmoqda foydalanishga moʻl-jallangan va koʻplab ilovalarga ega tizimlar kiradi. Tizimning ochiqligi foydala-nuvchiga oʻzi hohlagan qoʻshimcha masalalarni yechishga, yangi formatdagi maʻlumotlarga, hamda turli xil ilovalar orasidagi aloqalarga qiyinchiliksiz moslashishni taʻminlaydi. Ular turli xil rejimda ishlaydigan kartografiya materialini raqamli shaklga keltirish blokiga ega, koʻp raqamli tashqi qurilmalardan foydalanadi.
Ikkinchi guruh ham asosan ochiq tizimlardan tashkil topgan, koʻproq geodeziya sohasidagi yirik miq’yosli ilovalarga yoʻnaltirilgan. uning asosida obyektlarni joylarga bog‘lashni taʻminlovchi turli xil oʻlchashlar va hisoblashlar oʻtkaziladi. Bu tizimlar foydalanuvchilar interfeyslari, maʻlumotlarni kiritish imkoniyatlari boʻyi-cha ojizroq, biroq aniq masalalarni yechishda samaraliroq va arzonroqdir. Ularga QGIS, ProCart, FinGIS, Gradis, Grical/Grivis, System-9 va boshqalar kiradi. Ular quvvatli, zarur qoʻshimcha qurilmalar bilan taʻminlangan ishchi stantsiyalarga oʻrnatiladi.
Uchinchi guruhga yanayam quvvatsizroq, stolda ishlatiladigan oddiy shaxsiy kompyuterlar asosida ishlaydigan GATlar kiradi. Ularda tarmoq tomonidan qoʻllab quvvatlash yoʻq yoki yetarlik darajada emas, maʻlumotlar bazasi hajm va bajariladigan operatsiyalar tezlik boʻyicha cheklangan. Bu guruh GATlariga MapInfo, WinGIS, ArcView, AtlasGIS, GeoGraf va boshqalar kiradi. Ular asosan ilmiy, oʻquv va maʻlumot olish maqsadlarida foydalanish hamda kattaroq GATlar uchun maʻlumotlar tayorlashga moʻljallangan.
Geoaxborot tizimining asosiy vazifalari – bu fazoviy maʻlumotlarni yigʻish va qayta ishlash orqali avtomatlashgan raqamli maʻlumotlar bazasini yaratish, uni kelgusida tahlil qilish va bosmaga chiqarish uchun saqlashdan iborat. Geoaxborot tizimining vazifasini faqatgina kompyuter orqali raqamli karta ishlab chiqarish deb tushunish toʻgʻri emas, chunki ushbu tizim orqali olingan maʻlumotlar tahlil etilib, muhim qarorlar qabul qilishda ham qoʻllaniladi. Bu tizim bizga an‘anaviy usulda yaratiladigan jadval maʻlumotlardan farqli ravishda maʻlumotlar soʻrovi, turli qatlamlarni birlashtirish kabi operatsiyalarni bajarish imkonini beradi.
GAT oʻzida yaxshi ishlangan MBBTga va yer sathini tavsiflaydigan maʻlumotlarni boshqarish maqsadida yuqori darajali kompyuter grafikasiga ega. GAT obyektlar yoki yer sathini tavsiflovchi turli xil turdagi maʻlumotlar, koordinatalar, shakllar, kenglik boʻyicha maʻlumotlar, yozma maʻlumotlar va sonlarni qayta ishlash imkonini beradi. Barcha turli xil maʻlumotlar bitta modelga jamlanadi. Undan keyin chizmaga asoslangan interaktiv asboblar maʻlumotlarni boshqarishni, ularni tuzatishni, soʻrovlar yaratishni, tahlilni va natijalarni chiqarishni taʻminlaydi.
GAT qoʻllaniladigan sohalari:

• 
  tabiiy resurslardan foydalanish;
  
• 
  qishloq xoʻjaligi, landshaftli rejalash;
  
• 
  sogʻliqni saqlash sohasida yangi klinika va shifoxonalarni aholiga geografik jihatdan mos va qulay qilib joylashtirish jarayonida;
  
• 
  avtomobil yoʻllarini quruvchi korxonalarga yangi trassa va yoʻllarni loyihalashda eng maqbul variantni tanlashda;
  
• 
  geodemograflar uchun yangi savdo majmualarini barpo etish va ularga joy tanlashda;
  
• 
  oʻrmonchilik korxonalari uchun oʻrmonlar holatini yangilash va rekreatsiya parklarini barpo qilishda;
  
• 
  davlat fondidagi yerlarni toʻgʻri va oqilona hisoblashda;
  
• 
  sayohatchilar uchun oʻzlariga maqbul mehmonxona, sayohat manzillari va toʻgʻri yoʻnalish topishda (4-rasm).