O’zbekiston Respublikasi

SINOV SAVOLLARI

1. 
   Ichki ishqalanish koeffitsiyenti deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Ichki ishqalanish koeffitsiyentini aniqlashda Stoks usulining moxiyatini tushintiring.
   
3. 
   (10) formulani keltirib chiqaring.
   
4. 
   Ichki ishqalanish koeffitsiyentini qanday parametrga bogliq?
   

ADABIYOTLAR

1. 
   Mo’minov M.,Haydarova X. “Fizikadan labaratoriya ishlari uchun qo’llanma”
   

Т.O’qituvchi – 1971 yil 72-74betlar.

2. 
   Ismoilov M., Xabibulayev P., Xaliulin M. “Fizika kursi” T.O’zbekiston-2000 yil 173-176 betlar.
   
3. 
   Haydarova M.Sh. Nazarov U.K. “Fizikadan labaratoriya ishlari” T.O’qituvchi-1989 yil 76-79 betlar.
   

HISOBLAShLAR

Laboratoriya ishi № 7
Mavzu: Suyuqlikning sirt taranglik kuchini tomchi usuli bilan aniqlash
Ishning maqsadi: Suvning sirt taranglik koeffitsiyentini aniqlash.

Asbob uskunalar: Shtativ, bir uchi ingichka byuretka, qisqich, stakan, tekshirilayotgan suyuqlik, tarozi, sekundomer.

QISQAChA NAZARIYA
Suyuqliklarda molekulalarning tortishish kuchlari va molekulalarning xarakatchanligi sirt taranglik kuchlarining namoyon bo’lishiga bogliq.

Suyuqlik ichida bitta molekulaga unga qo’shni bo’lgan molekulalar tomonidan ta’sir qiladigan tortishish kuchlari o’zaro kompensatsiyalanadi. Suyuqliqning sirtida joylashgan va qanday molekula suyuqlik ichida joylashgan molekulalar bilan tortishib turadi.

Bu kuchlar ta’sirida molekulalar suyuqlik sirtidan suyuqlik ichiga kiradi va suyuqlik sirtidagi molekulalar soni suyuqlikning erkin sirti shu sharoitda mumkin bo’lgan minimal qiymatlarga erishmaguncha kamayib boradi. Shu xajmdagi jismlar ichida minimal sirtni shar egallaydi. Shuning uchun boshqa kuchlar bo’lmaganda yoki ular hisobga olinmas darajada kichik bo’lganda suyuqlik sirt taranglik kuchlari ta’sirida shar shaklini oladi. Suyuqlik erkin sirtining qisqarish hossasiga asosan suyuqlik, go’yoki qisqarish intiluvchi yupqa chizilgan elastik plyonka bilan toplangandek ko’rinadi. Suyuqlikning sirti bo’ylab bu sirtni chegaralovchi chiziqqa perpendikulyar holda ta’sir qiluvchi va bu sirtni minimumgacha qisqartirishga intiluvchi kuch sirt taranglik kuchi deyiladi.

I – uzunlikdagi sirt qatlami chegarasiga ta’sir qiluvchi sirt taranglik kuchi modulining shu uzunlikka nisbati uzunlikka bogliq bo’lmagan o’zgarmas kattalikdir. Bu kattalik sirt taranglik koeffitsiyenti deyiladi va grek xarfi «sigma» bilan belgilanadi.

(1).

Sirt taranglik koeffitsiyenti metriga N’yuton bilan ifodalanadi. Agar suyuqlik molekulalarining qattiq jism sirtiga tortishish kuchlari kichik bo’lsa u holda suyuqlik qatlamining sirti qo’llanadi. Agar suyuq va qattiq jism molekulalarining o’zaro ta’sir kuchlari suyuqlik molekulalari orasidagi o’zaro tortishish kuchlaridan katta bo’lsa, u holda suyuqlik qattiq jism sirtini qo’llamaydi.

Pastki uchi ingichka nayda (1 - rasm) suyuqlik sekin oqib chiqayotganda tomchilar hosil bo’lishiga sabab sirt taranglik kuchi bir tomchini hosil qiluvchi va uni tushirmasdan ushlab turuvchi kuchlarni bilsak, tekshirilayotgan sirt taranglik koeffitsiyenti G aniqlash mumkin.

Kapillyar naychadan tomchi uzilgan paytida sirt taranglik kuchi ogirlik kuchiga teng bo’ladi:

; ; ; ; (2)

bu yerda: m_T – tomchi massasi

R – naycha radiusi.

Bu formuladan sirt taranglik koeffitsiyenti aniqlanadi.

(3).
Ishni bajarish tartibi

1. 
   Naychaga suv solinadi va kran yordami bilan 1 tomchi/sek tezlikka erishiladi.
   
2. 
   Shisha stakanni tarozi yordami massasi aniqlanadi. Kapillyarni radiusi o’lchanadi. Natijalar I – jadvalga yoziladi.
   
3. 
   Shisha stakanga n = 20 tomchi tomizilib suvli stakanning massasiga m₀ tarozi bilan o’lchanadi. Tajriba kamida 4 marta takrorlanadi va bitta tomchining massasi aniqlanadi. (4) (5). (3) formula yordamida sirt taranglik koeffitsiyenti aniqlanadi.
   
4. 
   Jadval qiymatlari bilan solishtirilib nisbiy xato topiladi (4)
   

1 – jadval.

mcm	R	2R	m		n

SINOV SAVVOLLARI.

1. 
   Sirt taranglik koeffitsiyenti deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Sirt taranglikni keltirib chiqaruvchi sabablarni tushintiring?
   
3. 
   Sirt taranglik koeffitsiyentini aniqlovchi formulani keltirib chiqaring.
   
4. 
   Kapillyarlik hodisaning mohiyati va ahamiyatini tushuntiring.
   

ADABIYOTLAR

1. 
   Parpiyev K.G va «Mexanika va molekulyar fizikadan praktikum» T. O’qituvchi 1978 yil 175 – 187 betlar.
   
2. 
   Xaydarov M.Sh Nazarov U.K «Fizikadan laboratoriya ishlari» T. O’qituvchi 1989 y 82-86 b.
   
3. 
   O’lmasova M.X, Toshxonava J.A. va boshqalar. T. O’qituvchi – 1986 y, 170-179 betlar.
   

HISOBLAShLAR___Laboratoriya_ishi_№_12.___Impul’s_va_energiyaning_saqlanish_qonunini_tekshirish'>HISOBLAShLAR____Laboratoriya_ishi_№_11.___Jismning_ishqalanish_kuchini_o’rganish.___1_–_Mashq'>HISOBLAShLAR___Laboratoriya_ishi_№_10___Jismlarning_erkin_tushishini_o’rganish.__1_–_Mashq'>HISOBLAShLAR___Laboratoriya_ishi_№_9.__Tekis_aylanma_harakatni_o’rganish.'>HISOBLAShLAR__VIRTUAL_LABORATORIYA_IShLARI_Laboratoriya_ishi_№_8_Tekis_tezlanuvchan_harakatni_o’rganish'>HISOBLAShLAR

VIRTUAL LABORATORIYA IShLARI
Laboratoriya ishi № 8
Tekis tezlanuvchan harakatni o’rganish.
1 – Mashq.

Komp’yuter eksperementida berilgan kattaliklardan foydalanib, harakat rejimini yasang va grafigini chizing.

а) ₀ = 0,2 м/с, а = 0 м/с².

б) ₀ =0 м/с, а = -0,5 м/с².

с) ₀ =1 м/с, а = 0,1 м/с².

д) ₀ =1 м/с, а =-0,1 м/с².

2-mashq.

Rasmda ko’rsatilgan grafiklar uchun tezlanishlar qiymatini toping. Komp’yuterda shu harakat rejimini yasang.

3


;; ;
HISOBLAShLAR

Laboratoriya ishi № 9.
Tekis aylanma harakatni o’rganish.
1 – Mashq.
Tezlik o’zgarmagan holda radius 2 martaga kamaytirilsa, aylanish chastotasi qanday o’zgaradi. Chiziqli tezlik, burchak tezlik va radius orasidagi boglanish quyidagicha =R. Shu holni komp’yuterda bajaring.
2 – Mashq

Agar ₁, R berilgan bo’lsa markazga intilma tezlanishni toping va shu berilgan qiymatlar uchun tajribani komp’yuterda bajaring.

HISOBLAShLAR

Laboratoriya ishi № 10

Jismlarning erkin tushishini o’rganish.
1 – Mashq

h balandlikdan boshlangich gorizontal (0 tezlik bilan tushayotgan jismning r o’qi bo’ylab siljishi x ni, tushish vaqtini hisoblang. Erkin tushish tezlanish д = 9,8 м/с. Olingan natijani komp’terda tekshirib ko’ring.

h=₀ q

x - ?

t - ?

2 – Mashq.

Oldingi masalaning sharti bo’yicha jismning yerga urilish momentidagi tezligini quyidagi formuladan foydalanib toping.

3 – Mashq.

Ikki jism balandlikdan tushmoqda. Birinchi jismning balandligi h₁=100 м. Tezligi esa ₁ = 6м/с. Ikkinchi jismning balandligi 60 m. Tezligi esa (2 = 12m/s. Ulardan qaysi biri uzoqroqqa borib tushadi. Yerga urilish vaqtida qaysi birining tezligi katta bo’ladi. Olingan natijani komp’yuterda tekshirib ko’ring.
HISOBLAShLAR


Laboratoriya ishi № 11.

Jismning ishqalanish kuchini o’rganish.

1 – Mashq.

Agar ishqalanish koeffitsiyenti µ berilgan bo’lsa, qiya tekislik burchagi qanday bo’lganda brusok sirpanib tushib ketadi?  = ?

2 – mashq.

Agar ishqalanish koeffitsiyenti µ va Fvn (qo’shimcha kuch) qiymatlari berilgan bo’lsa, qiya tekislikning brusok tushib ketadigan burchagini toping.

 = ?

HISOBLAShLAR

Laboratoriya ishi № 12.

Impul’s va energiyaning saqlanish qonunini tekshirish.

1 – Mashq.

Massalari m₁ m₂ bo’lgan sharlarning har xil urilish masofalarida elastik to’qnashishini tekshiring. Har safar sharlarning urilishdan keyingi yo’nalishlari orasidagi burchak 900 bo’lishiga ishonch hosil qiling.
2 – Mashq.

Ekranda berilgan sonli qiymatlardan foydalanib, har bir urilishda energiya va impul’s saqlanish qonunini tekshiring.

Р₁ = m₁ ₁

Р₂ = m₂ ₂
3 – Mashq.

Urilish masofasi d = 0 bo’lganda tajriba o’tkazing va sharlar massasi teng bo’lganda, ular o’zaro impul’s almashishlariga ishonch hosil qiling.

HISOBLAShLAR

Bosishga ruxsat etildi. 9.11.05. Kupaytirishga ruxsat etildi 11.11.06 Bichimi 60x84 1/16

Shartli bosma tabogi _____. Adadi 150 dona. Buyurtma № 312

Jizzax Politexnika Instituti qoshidagi «Politexnik»

kichik bosmaxonasida rizografiya usulida ko’paytirildi.

Jizzax sh. Xalqlar Do’stligi ko’chasi. 2006yil