Oʻzbekiston respublikasi

Obligatsiyalarning ayrim turlari afzalliklari va kamchiliklari 
 
Obligatsiya 
turi 
Afzalliklari 
Kamchiliklari 
Emitent 
uchun 
Investor 
uchun 
Emitent 
uchun 
Investor 
uchun 
Taʼminlangan 
obligatsiyalar 
Obligatsiyani 
joylashtirish 
boʻyicha 
muammoning 
deyarli 
yoʻqligi 
Qarz 
majburiyatni 
qaytarish 
kafolati yuqori 
darajada 
Moddiy 
aktivlarning 
garov riski 
Boshqa 
obligatsiyalarga 
nisbatan foizli 
daromadning 
pastligi 
Taʼminlan-
magan 
obligatsiyalar 
Mablagʻlarni 
moddiy 
aktivlar 
garovisiz jalb 
qilish 
imkoniyati 
Taʼminlangan 
obligatsiyaga 
nisbatan yuqori 
foizli daromad 
olish 
Qarz zayomi 
hajmi 
kompaniya-
ning ishbilar-
monlik nufuzi 
va moliyaviy 
holatga 
bogʻliqligi 
Qarz 
majburiyati 
qoplanmasligi 
vaziyati yuzaga 
kelganda talab 
qilish 
imkoniyati 
pastligi 

---

 
34 
Qayta chaqirib 
olinadigan 
obligatsiyalar 
Qoplash mud-
datidan avval 
qaytarib olish 
va qoplash 
muddatlarini 
tanlash imko-
niyati mavjud 
Qaytarib olish 
va nominal 
narxlar 
tafovutidan 
foyda olish 
imkoniyati 
Qoplash 
muddatidan 
avval qaytarib 
olinganlik 
uchun toʻlov 
Obligatsiyaga 
egalik qilish 
huquqi 
cheklanganligi 
Konvertatsiyal
anuvchi 
obligatsiyalar 
Qarz 
majburiyati 
qiymati 
pasayishi 
imkoniyati 
Qoʻyilmalar 
xavfsizligining 
yuqori darajasi 
Aksiyadorlar 
tarkibining 
kengayishi 
natijasida 
gʻarazli ak-
siyadorlar 
paydo boʻlishi 
Boshqa 
obligatsiyalarga 
nisbatan 
daromad 
pastroq boʻlishi 
mumkin 
 
Umumiy  olganda  obligatsiyalarning  boshqa  turlari  ham  investor 
yoki  emitent  nuqtai  nazaridan  maʼlum  bir  ustuvorliklarga  hamda 
kamchiliklarga ega hisoblanadi. 
 
3.2. Obligatsiyalar qiymati va daromadliligini baholash 
 
Qarz  munosabatini  anglatuvchi  moliyaviy  instrumentlar  sifatida 
obligatsiyalar  qatʻiy  belgilangan  daromad  keltiruvchi  qimmatli 
qogʻozlar  toifasiga  kiritiladi.  Bunday  toifaga  qatʻiy  belgilangan 
miqdorda  dividend  toʻlash  belgilab  qoʻyilgan  imtiyozli  aksiyalarni 
ham kiritish mumkin. 
“Qatʻiy  belgilangan  daromad”  umumqabul  qilingan  atamasini 
qatʻiy  ravishda  tushunmaslik  lozim.  Bu  atama  bunday  qimmatli 
qogʻozlar  boʻyicha  operatsiya  oʻtkazish  vaqtida  nazariy  jihatdan 
toʻlovlar  muddatlari  va  miqdorlarining  oldindan  maʻlum  qilinishini 
anglatadi. 
Xalqaro  tajribaga  koʻra  obligatsiyalarning  turli  xil  turlari  amal 
qilishiga  qaramasdan  ularni  daromad  toʻlash  shakllari  boʻyicha 
quyidagicha uchta tur keng qoʻllaniladi: 
- 
kuponli
,  qatʻiy  belgilangan  yoki  suzib  yuruvchi  kupon  stavkali 
obligatsiyalar; 
- 
diskontli
 (
kuponsiz
), yoki 
nollik kuponli obligatsiyalar
; 
- 
qoplash vaqtida daromad toʻlanadigan obligatsiyalar
. 

---

 
35 
Kuponli obligatsiyalar
 qarzning asosiy summasi qaytarilishi bilan 
bir vaqtda davriy ravishda pul toʻlovlarini ham nazarda tutadi. Bunday 
toʻlovlarning  miqdori  nominalga  nisbatan  foizlarda  ifodalanadigan  k 
kupon  stavkasida  belgilanadi.  Kuponli  toʻlovlar  odatda  bir  yil 
davomida bir, ikki yoki toʻrt marta amalga oshiriladi. 
Bunday  qimmatli  qogʻozlar  harakati  natijasidagi  pul  oqimlari 
qatʻiy  belgilangan  kuponda  operatsiya  muddatining  oxirida 
obligatsiyaning  diskontlangan  nominal  qiymatiga  qoʻshiladigan 
annuitetni  oʻzida  aks  ettiradi.  Soddalashtirish  maqsadida  diskontlash 
yagona 
r 
stavka  boʻyicha  amalga  oshirilishini  shart  qilib  qilib 
qoʻyamiz.  Shunda  kuponli  obligatsiya  qiymati  quyidagi  formula 
boʻyicha aniqlanishi mumkin: 
 
, 
bu yerda 
F
 – qoplash summasi (qoidaga koʻra nominal); 
k – 
yillik kupon stavkasi; 
r – 
bozor stavkasi (diskont meʻyori); 
n – 
obligatsiya muddati; 
m – 
bir yilda kuponli toʻlovlar soni. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
Agar daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) 12 foizga teng boʻlsa, 
har  chorakda  toʻlanadigan  yillik  kupon  stavkasi  8  foiz  boʻlgan  1000 
birlik  nominalga  ega  uch  yillik  obligatsiyaning  joriy  qiymatini 
aniqlang. 
 
. 
Shunday  qilib,  mazkur  operatsiya  boʻyicha  daromadlilik  meʻyori 
12 foiz boʻlganda taxminan 900,46 birlikka teng bahoda obligatsiyani 
xarid qilish mumkin. 
Yuqoridagi masala boʻyicha daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) 
6 foizga teng boʻlganda obligatsiya qiymatini aniqlaymiz. 
 
Yuqoridagilardan  koʻrinib  turibdiki,  obligatsiyalar  joriy  qiymati 
talab qilinadigan daromadlilik meʻyori va qoplash muddatiga bogʻliq. 

---

 
36 
Bu  bogʻliqlik  teskari  xususiyatga  ham  ega.  Keltirilgan  baholashning 
bazaviy modelidan isbot talab qilmaydigan quyidagi ikkita aksiomalar 
guruhini keltirish mumkin. 
Birinchi aksiomalar guruhi obligatsiya qiymati, kupon stavkasi va 
bozor  stavkasi  (daromadlilik  meʻyori)  oʻrtasidagi  oʻzaro  bogʻliqlikni 
oʻzida aks ettiradi: 
-  agar  bozor  stavkasi  (daromadlilik  meʻyori)  kupon  stavkasidan 
yuqori  boʻlsa,  obligatsiya  joriy  qiymati  uning  nominalidan  past 
boʻladi, yaʻni obligatsiya diskont bilan sotiladi; 
-  agar  bozor  stavkasi  (daromadlilik  meʻyori)  kupon  stavkasidan 
past  boʻlsa,  obligatsiya  joriy  qiymati  uning  nominalidan  yuqori 
boʻladi, yaʻni obligatsiya mukofot bilan sotiladi; 
-  bozor  stavkasi  (daromadlilik  meʻyori)  va  kupon  stavkasi  teng 
boʻlganda obligatsiya joriy qiymati va nominali teng boʻladi. 
Yuqorida keltirilgan masalalar bunga misol boʻla oladi. 
Ikkinchi  aksiomalar  guruhi  obligatsiya  qiymati  va  uni  qoplash 
muddati oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni ifodalaydi: 
-  agar  bozor  stavkasi  (daromadlilik  meʻyori)  kupon  stavkasidan 
yuqori  boʻlsa,  obligatsiya  boʻyicha  diskont  summasi  qoplash 
muddatining yaqinlashishiga qarab kamayib boradi; 
-  agar  bozor  stavkasi  (daromadlilik  meʻyori)  kupon  stavkasidan 
past  boʻlsa,  obligatsiya  boʻyicha  mukofot  miqdori  qoplash  muddati-
ning yaqinlashishiga qarab kamayib boradi; 
-  obligatsiyani  qoplash  muddati  qancha  uzoq  boʻlsa,  bozor 
stavkasiga nisbatan uning bahosi taʻsirchanroq boʻladi. 
Kuponli obligatsiya qiymatini aniqlash formulasidagi oʻzaro nisbat 
davriy  ravishda  qatʻiy  belgilangan  daromad  keltiruvchi  har  qanday 
moliyaviy instrumentning qiymatini baholash uchun asos boʻlib xizmat 
qiladi. 
Agar  kuponli  obligatsiyaning  qoplash  muddati  yetarli  darajada 
yuqori,  masalan  50  yildan  ortiq  boʻlsa,  tahlil  jarayonida  bunday 
muddatlarni muddatsiz sifatida qarash qulay hisoblanadi. 
Muddatsiz  obligatsiyalar
  qiymati  oʻzida  doimiy  rentani  aks 
ettiruvchi  pul  oqimlari  harakatiga  ega  degan  farazdan  kelib  chiqqan 
holda  aniqlanishi  mumkin.  Shunda  uni  quydagicha  aniqlash  mumkin 
boʻladi: 

---

 
37 
 
. 
Agarda  bir  yil  davomida  toʻlovlar  m  marta  amalga  oshirilsa, 
obligatsiya qiymatini hisoblash formulasi quyidagicha koʻrinishga ega 
boʻladi: 
 
. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
IBM kompaniyasining 100 birlik nominalga ega, qoplash muddati 
100  yil  boʻlgan  obligatsiya  qiymatini  talab  qilinadigan  daromadlilik 
meʻyori 8,5 foiz boʻlgan holatda aniqlaymiz. Kupon stavkasi 7,72 foiz 
va har yarim yilda bir marta toʻlanadi.  
 
birlik. 
Muomala  muddati  bir  yildan  kam  boʻlmagan  kuponsiz  yoki 
diskontli obligatsiyalar qiymatini baholash jarayoni 
F 
nominal qiymat, 
r 
foiz stavka va 
n 
qoplash muddati maʻlum boʻlgan holatda elementar 
toʻlov  oqimi  hozirgi  miqdorini  aniqlash  orqali  ifodalanadi.  Qabul 
qilingan  belgilashlardan  kelib  chiqqan  holda  bunday  aktiv  joriy 
qiymati formulasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi: 
 
. 
Bundan kuponsiz obligatsiya nominali 100 foiz deb qabul qilinadi, 
uning kurs qiymati esa quyidagiga teng boʻladi: 
 
. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
Qoplash  muddati  uch  yil,  talab  qilinadigan  daromadlilik  meʻyori 
4,4  foizga  teng  boʻlsa  nominal  qiymati  1000  birlikka  teng  boʻlgan 
kuponsiz obligatsiyani investor qanchaga sotib olishi mumkin? 
1000/(1+0,044)
3
=878,82 birlik. 
Nol  kuponli  obligatsiyalar  aniq  belgilab  qoʻyilgan  vaqt  gorizonti 
boʻyicha  oʻtkaziladigan  operatsiyalar  nuqtai  nazaridan  investorlar 
qiziqishiga  sabab  boʻladi.  Ular  foiz  stavkalarining  vaqtinchalik 
tarkibini belgilab beruvchi investitsion tahlilda muhim rol oʻynaydi. 

---

 
38 
Keltirib  oʻtilgan  oʻzaro  bogʻliqliklar  va  misollardan  koʻrinib 
turibdiki,  koʻrib  chiqilgan  obligatsiyalar  tiplari  qiymati 
r 
bozor 
stavkasi va 
n 
qoplash muddati oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud. 
Uzoq muddatli 
qoplash vaqtida foizlar toʻlanadigan obligatsiyalar 
bahosi  talab  qilinadigan  daromadlilik  meʻyori  (bozor  stavkasi) 
boʻyicha  daromad  olish  imkonini  beruvchi  amal  qiladigan  toʻlovlar 
oqimining hozirgi qiymatiga teng. Bunda k – eʻlon qilingan toʻlov foiz 
stavkasi.  Qabul  qilingan  belgilashlarni  hisobga  olgan  holda 
obligatsiyaning V haqiqiy qiymati va K kurs qiymati talab qilinadigan 
daromadlilikdan kelib chiqqan holda quyidagiga teng boʻladi: 
 
; 
 
. 
Obligatsiyalarga  investitsiyalar  samaradorligi  umumiy  oʻlchovi 
sifatida  qoplash  muddatigacha  daromadlilik  (Yield  To  Maturity  – 
YTM) koʻrsatkichidan foydalaniladi. 
Qoplash  muddatigacha  daromadlilik
  investorning  qimmatli 
qogʻozni  qoplash  muddatigacha  saqlashi  natijasida  olishi  mumkin 
boʻlgan  daromadlilik  darajasini  oʻzida  aks  ettiradi.  Bunda 
obligatsiyaning  joriy  bahosi  va  uning  bozor  bahosi  (P)  oʻrtasidagi 
nisbatning foizdagi ifodasi olinadi. 
Bir  yilda  bir  marta  toʻlanadigan  qatʻiy  belgilangan  kuponli 
obligatsiyalar uchun belgilangan tenglikdan kelib chiqqan holda YTM 
quyidagicha aniqlanadi: 
 
, 
bu yerda F – qoplash bahosi (qoidaga koʻra nominal bahosi). 
Keltirilgan  matematik  ifodadan  YTMni  aniqlash  mumkin.  Qayd 
etib oʻtish kerakki, formula boʻyicha hisoblanadigan YTM koʻrsatkichi 
investitsiya ichki daromadlilik meʻyorini oʻzida aks ettiradi. Bu yerda 
eʻtibor  talab  qiladigan  jihat  shuki,  obligatsiyani  qoplashgacha  real 
daromadlilik quyidagi shartlar bajarilgandagina aniqlanadi: 
- obligatsiya qoplash muddatigacha saqlanishi lozim; 

---

 
39 
- olinadigan kuponli daromadlar darhol r = YTM stavka boʻyicha 
qayta investitsiyalanishi kerak. 
Shunday  qilib,  qoplashgacha  boʻlgan  daromadlilik  YTM  va 
kuponli  daromadni  reinvestitsiyalash  stavkasi  r  oʻrtasida  toʻgʻridan-
toʻgʻri  bogʻliqlik  amal  qiladi.  Yaʻni  r  pasayishi  bilan  YTM  ham 
pasayadi, r oʻsishi bilan YTM ham oʻsib boradi. 
YTM  koʻrsatkichiga  obligatsiyaning  xarid  bahosi  ham  taʻsir 
koʻrsatadi.  Kuponli  obligatsiyaning  qoplashgacha  daromadliligi 
YTMning uning bozor qiymati P ga fundamental bogʻliqligi quyidagi 
rasmda  keltirilgan  (16-rasm).  Qayd  etish  kerakki,  bu  yerda  teskari 
bogʻliqlik amal qiladi.