Oʻzbekiston respublikasi

P/E  (P/EPS) 
koeffitsientga 
koʻpaytiriladi. Shunday qilib, 
. 
Amaliyotda  mazkur  koeffitsientlardan  hisob-kitoblar  uchun  joriy 
belgilashlarda tez-tez foydalaniladi.  
Misol koʻrib chiqamiz. 
Agar oxirgi yilda bitta aksiyaga toʻgʻri keladigan foyda 30 birlikni 
tashkil  etgan  va  kelajakda  ham  shuncha  boʻlishi  kutilayotgan  boʻlsa, 
shuningdek,  mazkur  tarmoq  boʻyicha 
P/E 
oʻrtacha  150  birlikni  teng 
boʻlsa “M” korxona aksiya qiymatini aniqlang. 
V=30 x 150 = 4500 birlik. 

---

 
63 
P/E 
koeffitsient  aslida  yakuniy  natija  –  sof  foyda  boʻyicha 
korxonani  baholaydi.  Boshqacha  aytganda  bu  koʻrsatkich  bozor  aniq 
bir  korxonaning  bir  birlik  foydasiga  qancha  toʻlashga  tayyorligini 
koʻrsatib beradi. 
Uning  belgilanishi  butun  sof  foyda  dividend  toʻlashga 
yoʻnaltiriladigan  sharoitda  aksiya  boʻyicha  investitsiyalar  qoplanish 
muddati sifatida ham talqin qilinishi mumkin. 
P/E 
koeffitsientining  yuqori  belgilanishi  aksiyaning  jalb 
qiluvchanligini  oʻzida  aks  ettiradi.  Natijada  investorlar  uning  istiqbolli 
tarzda yanada oʻsishi, daromadlarining ishonchli va barqarorligi, risklilik 
darajasining unchalik yuqori emasligini anglashlari mumkin boʻladi. 
P/E 
moliyaviy  koeffitsientni  hisob-kitob  qilishda  korxona  fao-
liyatining  qator  muhim  moliyaviy  koʻrsatkichlari,  shuningdek,  ularga 
taʻsir  etuvchi  omillar,  masalan  kelgusi  pul  oqimlari,  aktivlar  va 
boshqalarning  eʻtiborga  olinmasligini  mazkur  modelning  kamchiligi 
sifatida koʻrsatishimiz mumkin. Bundan tashqari sof foyda  moliyaviy 
hisobotlarning  boshqa  koʻrsatkichlari  bilan  taqqoslaganda  oʻzgarish-
larga yuqori darajada moyil hisoblanadi va unga boshqaruvchilarning 
bevosita  taʻsiri  ham  kuzatiladi.  Koeffitsientning  yuqori  belgilanishi 
foyda  miqdorining  keskin  past  boʻlishi  natijasida  ham  kelib  chiqishi 
mumkin.  Shuningdek,  bu  koʻrsatkichni  zarar  koʻrib  ishlovchi 
korxonalar uchun aniqlash imkoniyati mavjud emas.  
EPS 
koʻrsatkichi  bitta  aksiyaga  toʻgʻri  keladigan  dividend 
(
Dividends  Per  Share
  – 
DPS
)  va  dividend  toʻlovlari  (
payout  ratio  - 
PR
)ning oʻzaro nisbati sifatida ham aks ettirilishi mumkin: 
 
. 
Oʻz  navbatida,  dividend  toʻlovlari  koeffitsientini  korxonani 
reinvestitsiyalashga  yoʻnaltiriladigan  foydaning  ulushi  (
recovery 
rating – RR
)dan kelib chiqqan holda ham aniqlash mumkin: 
 . 
Yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda  taʻkidlash  mumkinki, 
EPS 
va 
P/E 
koeffitsientlari kelgusidagi dividend toʻlovlarini 100 foizgacha 
aniq hisoblash imkoniyatini bermaydi. 
Aksiyalar  qiymatini  baholashda  yana  bir  koeffitsient  “Baho/tu-
shum”  (
Prise  to  Sales
)  koeffitsienti  hisoblanadi.  Bu  koeffitsientdan 
foydalanish  yordamida  baholash  metodikasi 
P/E 
yondashuvidan 

---

 
64 
foydalanishga  oʻxshash,  faqat  bitta  aksiyaga  toʻgʻri  keladigan  foyda 
oʻrniga korxona tushumining joriy miqdoridan foydalaniladi: 
 
, 
bu yerda 
SAL
t
 – t 
davrda korxonaning tovar sotishdan tushumi. 
Aksiyalarni  baholash  uchun 
P/S 
koeffitsientidan  foydalanish 
aksariyat  korxonalar  uchun  foyda  koʻrsatkichi  emas,  balki  mahsulot 
sotish  hajmining  oʻsishini  taʻminlash  maqsadiga  asoslanadi.  Bunday 
maqsadning  qoʻyilishiga  sabab  mahsulot  sotishdan  tushum 
koʻrsatkichining  tovar  va  xizmatlar  bozorida  korxonaning  egallab 
turgan oʻrnini belgilashda muhim ahamiyatga egaligi bilan izohlanadi. 
Korxonaning  bunday  tartibda  jadallik  bilan  oʻsishi  boshqa  barcha 
shart-sharoitlar  teng  boʻlganda  daromad  olinishi  va  musbat  pul 
oqimlariga erishish imkoniyatini yuzaga keltiradi. 
Mazkur metodning afzalligi sifatida yangi, shuningdek, zarar bilan 
ishlovchi  va  manfiy  pul  oqimlariga  ega  korxonalar  aksiyalarini 
baholash imkoniyatini berishi bilan izohlash mumkin. Aniq-ravshanki 
bunday  holatda 
DDM 
modeli  yoki 
P/E 
koʻrsatkichidan  foydalanish 
murakkablik tugʻdiradi va hech qanday mazmunga ega emas. Bundan 
tashqari  tushum  koʻrsatkichining  oʻzgaruvchanligi  odatda,  foydaga 
nisbatan  ancha  past.  Shuningdek,  bu  koʻrsatkich  moliyaviy 
hisobotlarda  ishonchli  hisoblanadi  va  unga  korxona  moliyaviy 
siyosatining jiddiy taʻsiri kuzatilmaydi. 
Lekin 
P/S 
koeffitsientidan foydalanish orqali aksiyalarni baholash 
metodi  konseptual  kamchilikka  ega  boʻlib,  bu  koeffitsient  nisbiy 
baholash metodi hisoblanadi va aksiyaning haqiqiy qiymatini belgilab 
bermaydi.  Chunki  bu  metodda  aksiya  qiymati  boshqa  oʻzaro 
tenglashtirilgan korxonalar guruhiga nisbatan belgilanadi. 
Bundan tashqari mahsulot sotishdan tushum korxona faoliyatining 
yakuniy natijasiga taʻsir etuvchi omillardan faqat bittasi hisoblanadi va 
korxonalar  bir  xil  tushum  koʻrsatkichi  bilan  turli  xil  rentabellikka, 
samaradorlikka  erishishlari  mumkin.  Aynan  shu  bogʻliqlikdan  kelib 
chiqqan holda 
P/S 
koeffitsienti mahsulot sotish rentabelligi yoki foyda 
marjasi masalan, soliqlar va foizlar toʻlangunga qadar foyda, sof foyda 
koʻrsatkichlari bilan birgalikda foydalanish samaraliroq hisoblanadi. 
Xalqaro  amaliyotda  keng  doirada  qoʻllaniladigan  yana  bir 
koeffitsient  korxona  qiymati  (
Enterprise  Value  –  EV
)ning  soliqlar, 

---

 
65 
foizlar  va  amortizatsiya  chegirilgunga  qadar  foyda  (Earnings  Before 
Interest,  Taxes,  Depreciation  and  Amortization  – 
EBITDA
)ga  nisbati 
koʻrsatkichi  hisoblanadi. 
EV/EBITDA
  eng  past  koʻrsatkichli  aksiyalar 
sotib olish uchun nomzod aksiyalar hisoblanadi.  
Mazkur  koʻrsatkichning  afzalliklari  sifatida  quyidagilarni 
koʻrsatish mumkin: 
-  zarar  bilan  ishlayotgan  korxonalarni  aniqlashga  xizmat  qilishi 
mumkin; 
- qarz mablagʻlari hisobiga qoʻshib olishni baholashda foydalanish 
uchun qulay; 
-  qarz  mablagʻlari  hisobiga  moliyalashtirish,  amortizatsiya 
siyosati,  soliq  siyosati  va  boshqalar  turli  xil  darajada  boʻlgan 
korxonalarni oʻzaro taqqoslash imkonini beradi. 
Amaliyotda  mazkur  koʻrsatkichni  hisoblashning  turli  xil 
yondashuvlari amal qiladi. Ulardan eng keng qoʻllaniladigani quyidagi 
formula boʻyicha amalga oshiriladi: 
 
. 
bu yerda MV(E), MV(D) – mos ravishda korxona xususiy kapitali va 
qarz kapitalining bozor qiymati; 
C – balansdagi pul mablagʻlari va ularning ekvivalentlari. 
Yuqorida  keltirilgan  formulaga  muvofiq  korxona  qiymati  uning 
xususiy kapitali va qarz kapitali yigʻindisidan pul mablagʻlarini ayirish 
orqali  aniqlanadi.  Bunday  yondashuv  aksiyalar  bozor  qiymatini 
hisobga olgan holda korxona qiymatining tarkibiy elementlari nisbatan 
toʻliq  kartinasini koʻrish imkonini beradi. Shubhasiz  butun korxonani 
naqd pulga sotib olishda investor uning barcha majburiyatlarni oʻziga 
olishga  yoki  birdaniga  toʻlashga  majbur  boʻladi.  Korxona  qiymatini 
aniqlashda  pul  mablagʻlari  va  ularning  ekvivalentlarini  chegirishdan 
maqsad  korxonani  xarid  qilishda  balansdagi  pul  mablagʻi  oʻzgarmas 
qolishi bilan izohlanadi. 
Umuman  yuqorida  keltirib  oʻtilgan  aksiyalarni  baholash 
modellarining  barchasi  ham  oʻziga  xos  afzalliklar  va  kamchiliklarga 
ega.  Shunday  ekan  investitsion  faoliyatni  amalga  oshirish  uchun 
korxonalar  aksiyalarini  baholashda  koʻrib  chiqilgan  modellar  va 
koeffitsientlarning  bir  nechtasidan  foydalanish  va  oʻrtachasini  olish 
maqsadga muvofiq, deb oʻylaymiz. 

---

 
66