Oʻzbekiston respublikasi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.3-rasm. Qayta chaqirib olinadigan prefaksiyalarni muomalaga chiqarish 4.2. Aksiyalar qiymati va daromadliligini baholash Oʻzbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyador- larning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida”gi Qonuniga asosan aksiyalar egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qogʻozlar boʻlib, ular turiga koʻra oddiy va imtiyozli boʻlishi mumkin. Imtiyozli aksiyalar oʻz egalariga jamiyat foyda koʻrish-koʻrmas- ligidan qatʻiy nazar muayyan dividendlar olish huquqini beradi. Mam- lakatimiz qonunchiligiga koʻra aksiyadorlik jamiyatining imtiyozli aksiyalari boʻyicha dividendlarni qimmatli qogʻozlar bilan toʻlashga yoʻl qoʻyilmaydi. Oddiy aksiyalar boʻyicha dividendlar oldindan belgilab qoʻyil- maydi. Ularning miqdori jamiyat tomonidan olinadigan foydaga bogʻliq va aksiyadorlar umumiy yigʻilishi qarori bilan belgilanadi. Qayta chaqirib olinadigan prefaksiyalarni muomalaga chiqarish Qayta sotib olish uchun fondni tashkil etish. Aksiya uchun premiyani belgilash Prefaksiyalarni yillik chiqarish foizini belgilash Retrektiv prefaksiyalarni muomalaga chiqarish Qayta sotib olish bahosi chegarasini belgilash Muddatidan oldin chiqarish kafolati taʼminoti Muomalaga chiqarish sanasini tasdiqlash va ogohlantirish 55 Aksiyalar obligatsiyalarga qaraganda yuqori riskli qimmatli qogʻozlar hisoblanadi. Dividendlardan va aksiyalar bahosi oʻsishi hisobiga shakllanadigan yuqori foyda olish imkoniyati investorlarni jalb qilishga xizmat qiladi. Aksiyalarning yuqori daromadliligi odatda qarz majburiyatlari bilan taqqoslaganda inflyatsiyadan yaxshigina himoyani taʻminlaydi. Aksiya va obligatsiyalarni baholash texnikasi pul oqimlarini diskontlashning yagona modeliga asoslanishiga qaramasdan, aksiyalar qiymati va daromadliligini aniqlash quyidagi ikkita holat sabab ancha murakkab hisoblanadi: - oddiy aksiyalar boʻyicha dividendlar kafolatlanmagan, yaʻni oldindan maʻlum emas; - aksiyalar qoplash muddatiga ega emas. Yuqorida taʻkidlanganidek, aksiya egasining daromadi olinadigan dividendlar va aksiya bozor bahosining oʻzgarishidan tashkil topadi. Investitsiyalar bitta davrli boʻlgan holatda aksiya qiymati quyidagi formula yordamida aniqlanishi mumkin: , bu yerda DIV 1 , P 1 – mos ravishda t =1 davrda dividend va aksiya bahosi. Mos ravishda, investitsiya daromadliligi , bu yerda P 0 – t=0 davrdagi aksiya bahosi yoki aksiyaning boshlangʻich maʻnosi; n davrli muddatga investitsiyalar uchun. . Aksiyalarning muomala muddati formal jihatdan cheklanmagan- ligi sababli sharoitida oxirgi qoʻshiluvchi nolga intiladi. Shunda: . 56 Olingan ifoda amerikalik olim J.Williams tomonidan ishlab chiqilgan dividendlarni diskontlash modeli (Dividend Discount Model – DDM ) sifatida maʻlum. Mazkur modelga muvofiq oddiy aksiyalar qiymati joriy vaqtda diskontlangan barcha dividendlar summasiga teng. Agar ayni vaqtdagi aksiya bozor bahosi maʻlum boʻlsa, uning ichki daromadliligi Y quyidagi tenglama yordamida aniqlanishi mum- kin: . Aksiyalar muomala muddatining cheklanmaganligi sababli mazkur moliyaviy instrument boʻyicha investitsiyalar samaradorligini baholash uchun yuqoridagi formulalarni amaliy qoʻllash DIV t miqdorni aniqlashning murakkabligidan kelib chiqqan holda chegaralangan. Chunki investorlar tomonidan hattoki yaqin kelajakdagi dividendlarni aniq bilish mumkin emas. Shuning uchun ham tahlil oʻtkazishda odatda dividendlarning mumkin boʻlgan yoki kutilayotgan oʻsish surʻatlari borasidagi taxminlardan kelib chiqiladi. Eng oddiy taxmin investitsiya butun muddati davomida dividendlar miqdorining oʻzgarmay qolishi hisoblanadi, yaʻni: DIV 0 = DIV 1 =...=DIV n = DIV= const. Shunda aksiya qiymatini baholash formulasi quyidagi koʻrinishga keladi: . n→∞ sababli kvadrat qavs ichidagi miqdor r ga intiladi va baholash modeli soddalashadi: . Bu ifoda J.Gordonning nollik oʻsish modeli sifatidi maʻlum va bu modeldan qatʻiy belgilangan dividend toʻlanuvchi imtiyozli aksiyalarni baholash uchun foydalanish mumkin. 57 Misol koʻrib chiqamiz. Yillik 6 birlik dividend toʻlanadigan aksiyaning bozor bahosi 35 birlik. Agar investor uchun daromadlilik meʻyori 20 foiz boʻlsa, aksiya qiymatini aniqlang. . Bundan koʻrinib turibdiki, aksiya ortiqcha baholangan va boshqa shart-sharoitlar teng boʻlganda uni sotib olishni rad etish kerak. Nollik oʻsish modelida aksiya daromadliligi quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi: . Yuqorida keltirilgan misol boʻyicha aksiya daromadliligi 6/35=0,1714 ga teng va koʻrinib turibdiki talab qilinadigan daromadlilik meʻyori 20 foizdan past. Bunday sharoitda operatsiyaning samarasizligi haqidagi xulosa tasdiqlanadi. Aksiyalarni baholash boʻyicha oddiy va keng tarqalgan yondashuvlardan yana biri doimiy oʻsish modeli hisoblanadi. Mazkur model asosida aksiyalar boʻyicha dividend toʻlovlari proporsional tarzda qandaydir g miqdor (yaʻni bir xil oʻsish surʻati)ga oʻsishi toʻgʻrisidagi taxmin (faraz) yotadi. Shunda DIV t = DIV t-1 ( 1+g ) yoki DIV t = DIV 0 ( 1+g ) t . Bunday holatda aksiya qiymati quyidagicha aniqlanadi: . Koʻrish mumkinki, n→∞ sababli kvadrat qavs ichidagi ifoda r˃g boʻlganda (1 + g)/(r – g) miqdorga intiladi: Shunda doimiy oʻsish modeli quyidagi koʻrinishga keladi: . Misol koʻrib chiqamiz. Yuqoridagi misol boʻyicha dividendlarning doimiy oʻsishi yillik 5 foiz boʻlishi kutilyapti. Boshqa shartlar oʻzgarmaganda aksiya qiyma- tini aniqlang. 58 . Eslatib oʻtish kerakki, nollik oʻsish modeli doimiy oʻsish modelining g=0 boʻlgandagi alohida holati hisoblanadi. Doimiy oʻsish modelida investitsiya daromadliligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: . Agar oldingi misolda aksiyaning bozor bahosi 35 birlik boʻlsa, boshqa shartlar oʻzgarmagan holatda uning daromadliligi quyidagicha boʻladi: . Gordon modeli aksiyalarni baholashda oddiy yondashuv boʻlsa ham, uning qoʻllanilishi boʻyicha qator cheklovlar mavjud. Bunda birinchi cheklov uzoq muddat davomida (mohiyatiga koʻra muddatsiz ravishda) dividendlarning bir xil surʻatda oʻsishi haqidagi faraz bilan bogʻliq. Korxonaning koʻrsatkichlari, xususan foyda miqdorining bir xil surʻatda oʻsishi aniq emas va amaliyotda koʻpchilik korxonalarda bunday farazlar oʻz isbotini topmaydi. Ikkinchi cheklov barqaror oʻsish surʻatini belgilashda kuzatiladi. Umumiy holda barqaror oʻsish surʻatlarini belgilashda oʻrtacha tarmoq koʻrsatkichi bilan muvofiq- lashtirish yoki farqli jihatlarni asoslash talab etiladi. Umuman Gordon modelini barqaror moliyaviy siyosatga va tarmoq boʻyicha oʻrtacha oʻsish surʻatlariga yaqin oʻsishga erisha- yotgan aksiyadorlik jamiyatlariga nisbatan qoʻllash maqsadga muvofiq. Dividendlarni diskontlashning eng umumiy va reallikka yaqin modellaridan biri oʻzgaruvchan oʻsish modeli hisoblanadi. Bunday modelni amalga oshirishning mumkin boʻlgan yondashuv- larini quyidagi rasmda keltiramiz (17-rasm) |