-TEMA. ORAYLIQ AZIYA INSAN JASAP KIYATIRQAN EN` A`YYEMGI U`LKE,
JER JU`ZLIK TSIVILIZATSIYA ORAYLARININ` BIRI
REJESĐ
::::
1
. Oraylıq Aziya adamzat jasap qiyatırg`an en` a`yyemgi u`lke.
2
. Urıwlıq ja`miyettin` payda bolıwı ha`m onın` rawajlanıw basqıshları.
3
. Ylkemizde o`ndiriwshi xojalıqtın` payda bolıwı ha`m onın` ja`miyetlik rawajlanıwdag`ı
ornı.
Alg`ashqı ja`miyet du`zimi adamzat ja`miyeti rawajlanıwındag`ı en` uzaq dawam etken
da`wir bolıp esaplanadı. Alg`ashqı ja`miyet du`ziminin` baslanıwı du`n`yanın` ha`r qıylı
territoriyalarında tu`rli da`wirlerge tuwrı keledi. Ma`selen Afrikada bul da`wir
2
,
5
-
3
million jıl
burın baslang`an bolsa, Amerikada
20
-
30
mın` jıl burın dep shamalaydı. Bul da`wir tariyxın teren`
u`yreniwde arxeologiya, antropologiya, a`tnografiya pa`nlerinin` a`hmiyeti ayrıqsha bolıp, olar
tiykarg`ı derek wazıypasın atqaradı.
Ha`zirgi payıtta Oraylıq Aziya territoriyasında alg`ashqı ja`miyet rawajlanıwının`
basqıshları to`mendegi ulıwma ta`rtip boyınsha da`wirlerge bo`linedi
:
1
. Paleolit (a`yyemgi tas da`wiri -
″
palayos
″
-
″
a`yyemgi
″
,
″
litos
″
-tas)
:
a) adam b.e.sh.
3
-
3
,
5
million jıl burın payda boladı. En` a`yyemgi tabılmalar Shıg`ıs Afrikanın` Olduvay jırasınan
tabılg`an bolıp, Olduvay ma`deniyatı dep ju`rgiziledi. Adamzattın` payda bolıw da`wiri
3
,
5
mın`
700
mın` jıldı o`z ishine aladı
;
b) Erte paleolit, Ashel da`wiri 700-100 mın` jıldı o`z ishine aladı.
Oraylıq Aziyadag`ı erte paleolit da`wiri estelikleri b.e.sh.
500
-1
00
mın` jıl burıng`ı da`wirlerge
tiyisli bolıp, ashel da`wiri dep ataladı
;
v) orta paleolit. Bul da`wir Must`e da`wiri ma`deniyatı
(b.e.sh.
100
-
40
mın` jıllıqlar) dep jurgiziledi
;
g) joqarı (son`g`ı) paleolit - b.e.sh.
40
-
30
-
12
mın`
jıllıqlar.
2
. Mezolit (orta tas da`wiri-
″
mezos
″
-
″
orta
″
,
″
litos
″
-
″
tas
″
-b.e.sh.
12
-
7
mın` jıllıqlar.
3
. Neolit (jan`a tas da`wiri-
″
neos
″
-
″
jan`a
″
,
″
litos
″
-
″
tas
″
-b.e.sh.
6
-
4
mın` jıllıqlar.
4
. eneolit (mıs-tas da`wiri) b.e.sh.
4
-
3
mın` jıllıqlar.
5
. Bronza da`wiri b.e.sh.
3
-
2
mın` jıllıqlar.
6
. Temir da`wiri b.e.sh.
1
mın` jıllıqtın` basları.
Oraylıq Aziya territoriyasınan erte paleolit da`wirine tiyisli to`mendegi ma`kanlar tabıldı
:
Selu`n`gu`r (Ferg`ana), Uchtut (Buxara), Unarcha (Qırg`ızstan), Qarataw (Ta`jikstan).
Bul ma`kanlardan ulıwma Oraylıq Aziya territoriyasınan ha`zirge shekem erte paleolit
da`wiri adamlarının` qaldıqları tabılmag`an. Bul da`wirge tiyisli ma`kanlardan alg`ashqı
adamlardın` tek g`ana tas quralları tabılg`an.
Erte paleolit da`wiri tariyxı menen shug`ılanıwshı ilimpazlardın` pikirleri boyınsha, bul
da`wir esteliklerinin` waqtı b.e.sh.
800
-
100
mın` jıl, ayırımları
500
-
100
mın` jıl burıng`ı a`yyemgi
da`wirge tiyisli bolıp esaplanadı. Bunnan Oraylıq Aziyag`a adamlar ju`da` erte kelip jaylasa
7
baslag`an, degen juwmaq islewge boladı. Erte paleolit adamları tiykarınan jıynawshılıq ha`m
an`shılıq penen shug`ıllang`an.
Orta paleolit (must`e ma`deniyatı) a`yyemgi tas da`wirinin` ajıralmas ha`m sostav bo`legi
bolıp, uzaq dawam etken erte paleolittin` dawamı bolıp esaplanadı. Oraylıq Aziyada bul da`wirdin`
en` ataqlı esteliklerine Tesiktas, Obiraxmat, Xojakent, Ko`lbulaq, Kuterbulaq, Uchtut sıyaqlı bir
qatar ma`kanlardı kirgiziw mu`mkin. Olardın` barlıg`ı
300
ge shamalasıp qaladı. Bul da`wirde
arqadan qublag`a muzlıqtın` basıp keliwine baylanıslı haywanat ha`m o`simlik du`n`yası o`zgeredi.
Obiraxmat ma`kanı Tashkent qalasınan
100
km. arqa-shıg`ısta Tangri Taw Chatko`l
du`zimindegi Paltaw sayının` joqarı ag`ımınan tabılg`an. U`ngir ma`kannan
10
metr qalın`lıqtan 21
ma`deniy qatlam anıqlang`an.
Oraylıq Aziyada mezolit da`wiri shama menen b.e.sh.
12
-
7
mın` jıllıqlardı o`z ishine aladı.
Bul da`wirge kelip, muzlıq arqag`a jıljıp, ta`biyat jılıtadı. Haywanat ha`m o`simlik du`n`yası
o`zgeredi. Bul da`wirdin` en` u`lken jetiskenliklerinen biri oq jaydın` oylap tabılıwı. Sonday-aq bul
da`wirde alg`ashqı ko`rkem o`ner payda boldı. Oraylıq Aziyadan mezolit da`wirine tiyisli ko`plep
estelikler tabılg`an. Olardan biri O`zbekstannın` qublasındag`ı (Baysun) Machay ma`kanı. Bul
jerden tas ha`m su`yekten islengen qurallar, adamnın` bas su`yekleri, tisleri tabılg`an, sonday-aq
20
dan artıq haywanlardın` su`yekleri tabılg`an bolıp, olar mayda, sındırılg`an, otta ku`ydirilgen.
Demek machaylılar ottan ken` paydalang`an, haywan go`shlerin otta pisirip jegen.
Ferg`ana alabınan mezolit da`wirine tiyisli Obishir ma`kanı tabılg`an. Bul ma`kannın`
a`yyemgi adamları balıqshılıq, an`shılıq ha`m jıynawshılıq penen shug`ıllang`an.
Keyingi
30
jıl ishinde Oraylıq Ferganadan Shorko`l, Ashshiko`l, YAngiqa`dem, Bekabad,
Zambar, Toypokko`l sıyaqlı
80
ge jaqın mezolit da`wiri estelikleri tabılg`an. Mezolit da`wiri
o`zinen aldın`g`ı a`yyemgi tas a`sirine qarag`anda qurallardın` rawajlanıwı ha`m adamlar sana-
seziminin` o`siwi jag`ınan da sheshiwshi na`tiyjelerge erisken.
Neolit uzaq dawam etken tas a`sirinin` son`g`ı ha`m juwmaqlawshı basqıshı. Neolit
TU`Sinigin ilimge arxeolog Lebbok alıp kirgen. Neolit da`wiri adamlarının en` u`lken tabıslarınan
biri gulalshılıq bolıp, olar ılaydan ha`r qıylı ıdıslar isledi ha`m olardı otta pisiriwdi u`yrenip alg`an.
Sonday-aq neolit da`wirinde toqımashılıq ha`m qayıq sog`ıwshılıq ta payda boldı.
Oraylıq Aziyada jasag`an neolit da`wiri qa`wimleri xojalıqtın` tu`rlerine qaray Jaytun,
Kelteminar ha`m Hisor ma`deniyatına bo`linedi, olardın` sa`nesinin` joqarı shegarası b.e.sh.
6
mın`
jıllıq, to`mengi shegarası
4
-
3
mın` jıllıqlardı o`z ishine aladı.
Jaytun ma`deniyatı Qubla Tu`rkmenstanda, Ashxabad qalasınan
25
km. arqadag`ı Jaytun
qonısınan tabılg`an. Alımlar arasında Jaytun awılında
30
g`a jaqın u`y bolıp, onda
150
-
180
adam
jasag`an degen pikirler bar. Ha`r bir u`yde
5
-
6
adamlıq shan`araq jasap, analıq urıwshılıq u`stemlik
etken. Jaytunlılar belgili bolıwı sonnan ibarat, bul jerde da`slepki diyxanshılıq ma`deniyatı
rawajlandı.
Kelteminar ma`deniyatı da`slep A`miwda`r`ya boyları ha`m Xorezm territoriyasınan
tabılg`an. Bular arasında Xorezmdegi Jambasqala ma`kanı dıqqatqa ılayıq. Kelteminar ma`deniyatı
ja`miyetlerinin` ma`kanları tung`ısh ret A`miwda`r`yanın` Aqshada`r`ya o`zeginen shıqqan
a`yyemgi Kelteminar kanalının` esteliklerinen tabılg`anı ushın olarg`a usı at berilgen. Bul qon`ıs
arxeolog alım S.P. Tolstov ta`repinen qazıp izertlendi. Kelteminar ma`deniyatı ja`miyetinin`
xojalıg`ının` negizin balıqshılıq qurag`an. Sonday-aq an`shılıq ha`m jıynawshılıq penen
shug`ıllang`an.
B.e.sh.
4
m.j. kelip Orta Aziya sharayatında neshe ju`z mın` jıllar dawam etken adamzat
tariyxının` tas da`wiri tamamlandı, onın` ornın eneolit ha`m son`ıraq bronza da`wirleri iyeledi.
Alg`ashqı ja`miyetler miynet quralların sog`ıwda da`slep mıstan paydalandı. Sonın` ushın bul
da`wir eneolit, yag`nıy mıs-tas da`wiri dep ataldı.
Eneolit da`wiri jer sharının` barlıq zonalarında bir waqıtta baslanbay, ol ha`r bir zonanın`
ta`biyiy ekologiyalıq imkaniyatına say ra`wishte ha`r qıylı waqıtta baslandı. Ma`selen, Afrika ha`m
Aziyanın` a`yyemgi diyxanshılıq zonalarında alg`ashqı ja`miyetler metall menen erterek, al basqa
zonalarda keyinirek tanıstı.
Orta Aziyada metall b.e.sh.
4
m.j. ma`lim. Orta Aziyanın` arqa rayonlarında bolsa bul
waqıtta neolit da`wirinin` Kelteminar ma`deniyatı ja`miyetleri gu`llep rawajlanbaqta edi.
8
Kelteminar ma`deniyatın do`retken ata-babalarımız arxeologiyalıq mag`lıwmatlarg`a qarag`anda,
metall menen birinshi ma`rtebe b.e.sh.
3
m.j. aqırlarında tanıstı. Bronza da`wirinin` xronologiyalıq
shegarası b.e.sh.
3
-
1
m.j. tuwra keledi. Birinshi ma`rtebe bronza b.e.sh.
3
m.j. Aldın`g`ı Aziya
ha`m Hindstanda ashıldı. Al, Orta Aziyada bolsa ol b.e.sh.
3
m.j. aqırı ha`m
2
m.j. baslarınan
belgili.
Bronzadan negizinen ha`r qıylı bezekler, u`y-ruwzıgershilik ha`m xojalıq buyımları, a`skeriy
qural-jaraqlar ha`m miynet quralların sog`atug`ın arnawlı temirshilik, slesarlıq ha`m zergerlik
ustaxanaları ju`zege keldi. O`nermentshiliktin` qa`niygelesiwi menen zonalar aralıq zat almasıwlar
ku`sheydi. Wa`layatlardı a`konomikalıq jaqtan baylanıstırıp turatug`ın ta`biyiy baylanıs jolları
payda boldı. Haywanlar jegilgen do`ngelekli arbalar payda boldı.
Arxeolog alımlardın` Orta Aziya aymag`ında ju`rgizgen ilimiy izleniwlerinin` na`tiyjelerine
qarag`anda bronza da`wirinde an`shılıq ha`m jıynawshılıq turmısta o`zinin` da`slepki rolin
jog`alttı. Halıqtın` negizgi xojalıg`ı sharwashılıq ha`m diyxanshılıq bolıp kaldı.
Orta Aziya sharayatında sharwashılıq xojalıg`ının` da`slepki izleri ha`tte mezolit da`wirinin`
son`g`ı basqıshı yamasa erte neolitten belgili. Arxeolog U.Đslamov Machay u`ngirinde ju`rgizgen
qazıw isleri waqtında u`ngirden, onın` ma`deniy qatlamınan jabayı haywanlardın` qara mal, qoy
ha`m eshkilerdin` su`yeklerin taptı. Neolit da`wirinin` esteligi bolg`an Jaytunda sharwashılıq
xojalıg`ı diyxanshılıq penen bir qatarda ja`ma`a`tlar turmısında a`hmiyetli rol` oynag`an.
Sharwashılıqtı birinshi ma`rtebe hayallar ashqan. An`shılıq waqtında tiriley qolg`a TU`Sken
haywanlardın` balaların hayallar ta`rbiyalay basladı. Ja`ma`a`tte u`y haywanı payda boldı,
sharwashılıq xojalıg`ına da`slepki ka`demler taslandı.
Diyxanshılıqtın` payda bolıwında da hayallar negizgi roldi oynadı. Hayallar jabayı masaqlı
o`simliklerdin` da`nin jıynap ruw ja`ma`a`ti ma`kanına alıp kelgennen keyin olardı tu`yeklep
jenshiw, tazalaw protsessinde ja`ma`a`ttin` u`ylerinin` aynalasında biyıqtiyar to`gilgen da`nlerden
o`nim shıg`ıp atırg`an ko`gisliklerdi sezbewi mu`mkin emes edi. Sol sebepli diyxanshılıqqa qaray
qoyılg`an birinshi qa`dem da`slep ja`ma`a`t baspanaları a`tirapında ko`gerip shıqqan da`n eginlerin
abaylap ta`rbiyalawdan baslandı.
Orta Aziya sharayatında, anıg`ırag`ı onın` qubla rayonlarında, diyxanshılıq neolit da`wirinde
payda boldı. O`zbekstannın` arqa-shıg`ıs rayonlarında, Tashkent oazisinin` da`r`ya alaplarında,
Qarshi oazisinde otırıqshı diyxanshılıq xojalıqları bronza da`wirinin` son`g`ı basqıshlarında payda
boldı.
Zarafshan oazisinde da`slepki diyxanshılıq ma`kan jayları Zamanbaba ha`m Sarazm
esteliklerinen tabıldı. Zamanbaba Zarafshannın` to`mengi ag`ısının` alabında, onın` qurıp
baratırg`an o`zeklerinin` birewinin` jag`asında payda bolg`an.
1950
-jılı akademik YA.G`.
G`ulamov, son` A.Askarov qazıw jumısların alıp bardı. Zamanbaba ma`kanı erte bronza da`wiri
ruw ja`ma`a`tinin` baspanası bolg`an. Onın` halqı diyxanshılıq ha`m sharwashılıq penen
shug`ıllang`an.
Sog`dianada erte diyxanshılıq ma`deniyatının` basqa bir ullı esteligi a`yyemgi Sarazm awılı
bolıp, bul jerde
1988
-jıldan berli arxeolog Abdulla Đsaqov arxeologiyalıq qazıw jumısların alıp
barmaqta. Ha`zirgi Sarazm awılı O`zbekstannın` Ta`jikstan menen shegaralas Samarkand
wa`layatındag`ı shegara rayonında jaylasqan.
Qubla O`zbekstanda (Surxandar`ya walayatı) a`yyemgi diyxanshılıq ma`deniyatı Sapallı
to`be ha`m Jarkotan ma`kan jaylarınan tabıldı.
1969
-
1974
-jıllarda Sapallı to`bede A.Askarovtın`
basshılıg`ında ilimiy izleniwler alıp barıldı.
Sapalı to`be ha`m Jarkotan estelilkerin u`yreniw na`tiyjesinde bunnan derlik
3
,
5
-
4
mın`
jıllar burın, yag`nıy bronza da`wirinde jasap suwg`arma diyhanshılıq ha`m asırandı mal saqlaw
menen shug`ıllang`an ruw ja`ma`a`tinin` ku`n ko`risleri, dinge iseniwshiligi, ka`sip ka`ri,
ku`ndelikli turmıs qa`lpi, salt da`stu`rleri ha`m u`rp-a`detleri haqqında ulıwma TU`Sinikke iye
bolıw imkaniyatı tuwıldı.
Belgili alım S.P.Tolstov
1930
-jıldın` ortalarınan A`miwda`r`yanın` to`mengi alabında,
a`yyemgi Xorezmde ken` ko`lemde arxeologiyalıq izleniwler alıp bardı ha`m bir qatar du`n`ya
ju`zlik a`hmiyettegi jan`alıqlardı ashtı. S.P.Tolstovtın` xızmetine tiyisli ashılıwlardın` biri
1938
-jılı
A`miwda`r`ya eteklerinde, a`yyemgi Xorezm jerinde tabılg`an Tazabag`jap ma`deniyatı edi.
9
Tazabag`jap ma`deniyatı a`yyemgi Xorezmde b.e.sh. II m.j. ortalarında qa`liplesken. Bul
ma`deniyattın` xalqı negizinen jer to`lelerde, ılashıqlarda jasap, sharwashılıq penen, da`r`ya
eteklerindegi oypat, ılashıqlarda jasap diyhanshılıq penen shug`ıllang`an.
1940
-jılı ataqlı alım S.P.Tolstov ta`repinen qubla Qaraqalpaqstanda A`mirabad
ma`deniyatına tiyisli, ma`kan jaylar birinshi ma`rte tawıp u`yrenilgen. S.P.Tolstov A`mirabad
ma`deniyatına tiyisli ma`kanlardın` en` u`lkenin Jekke Parsan
2
dep atadı. Alım bul ma`kanlardan
tabılg`an arxeologiyalıq materiallıq da`liyllerdin` b.a`.sh. X-VIII a`sirlerge tiyisli ekenligin
da`liyilleydi.
B.e.sh. X-VIII a`sirler Oraylıq Aziya sharwalarının` turmısında tu`pkilikli sotsial-
a`konomikalıq o`zgerisler ju`z bergen da`wir bolıp, olar qıyralıp baratırg`an alg`ashqı ja`ma`a`t
jerinde mu`lk ten`sizligi, klasslıq qatlamlasıw protsessinin` jedelleskenliginen derek beredi. Erte
temir da`wirine ta`n qa`siyetler bolsa, bul protsessti tezlestirdi. Orta Aziya sharayatında erte temir
da`wiri b.e.sh. I m.j. birinshi yarımına tuwra keledi. Bul da`wirde alg`ashqı ja`ma`a`t sisteması
o`zinin` aqırg`ı basqıshın o`tpekte edi. O`ndiriste birinshi ma`rtebe temirden shiyki zat sıpatında
paydalanılıp, miynet quralları islep shıg`arıla basladı. Temirdin` o`ndiriste qollanılıwı alg`ashqı
ja`ma`a`t tariyxında u`lken texnikalıq revolyutsiya boldı.
Temir sharwashılıqtı diyxanshılıqtan u`zil-kesil bo`lekledi, jeke menshik mu`lkin
bekkemledi, klasslıq ja`miyetti keltirip shıg`ardı. Temirdin` o`ndiriske ken`irek qollanılıwı sebepli
xojalıqta ekinshi miynet bo`listiriwin ju`zege keltirdi, yag`nıy o`nermentshilik diyxanshılıqtan
bo`linip shıqtı. O`nermentshiliktin` bir qatar tarawlarında qa`niygelesiwdin` payda bolıwı
na`tiyjesinde ertedegi sha`ha`rlerdin` belgileri sıpatında bazar payda boldı. Ja`miyettin` sotsial-
ekonomikalıq turmısında ken` ko`lemdegi tovar almasıwı ju`z berdi. Onın` aqıbeti sıpatında ayırım
adamlardın` qolında tez ra`wishte baylıqlar toplana berdi. Temirdin` o`ndiriske ken` ko`lemde kirip
keliwi sebepli jerge jeke iyelik etiw kelip shıqtı. O`ndiriwshi xojalıqtın` payda bolıwı ha`m
rawajlanıwı ma`mleketshiliktin` kelip shıg`ıwına alıp keldi.
Dostları ilə paylaş: |