na`tiyjesinde qa`liplesken ja`ma`a`t urıw dep ataladı. Tirishilik ta`shiwishi ha`m sırtqı
-jılı o`tkizilgen Pu`tkil awqamlıq halıqtın` esabın alıwdın` juwmag`ında burıng`ı
ko`p sanlı halıqtın` mug`darın asırg`an.
14
Halıq atamasına filosofiyalıq jaqtan na`zer awdarsaq onın` ta`riypi bunday. tariyxtın`
ha`mme basqıshlarında ja`miyet wazıypaların sheshiwge tayar, jurt jumısına jaramlı ha`m qa`biletli
qatlam, sotsiallıq birlik, tariyxtın` do`retiwshisi.
Millet adamlardın` tıg`ız tariyxıy birligi, ulıwma ekonomikalıq turmıs, til, aymaq birligi,
ma`deniyat, sana, ruwxıy ja`mlesiwi demekdur.
O`zbek xalqının` kelip shıg`ıwı ju`da` uzaq tariyxqa iye. Bul jag`day en` a`yyemgi ha`m erte
orta a`sir da`wirinde tu`rli elat ha`m halıqlardın` pu`tkil
Orta Aziya, Qazaqstannın` ken`
territoriyalarında qosılıw ha`m aralasıw protsessi ju`z bergen. Bul territoriyada bir neshe mın` jıllar
dawamında shegaraları o`zgerip turg`an tariyxıy-ma`deniy birikpeler ju`zege kelgen.
A`yyemgi Turan jerlerinde jasag`an otırıqshı diyxan ha`m ko`shpeli sharwa halıqtın`
a`sirler dawamında ju`rgizgen o`z-ara ekonomikalıq ha`m etnikalıq baylanısları na`tiyjesinde bul
u`lken aymaqta en` a`wele a`yyemgi jazba dereklerde Sug`d, Xorezm, Parkana, Shash ha`m Toxar
atı menen tilge alıng`an bir qatar oazislerdin` xalıqları payda boladı.
Eramızdan aldın`g`ı bir mın` jıllıqtın` ortalarında tu`rkiy qa`wimlerdin` qublag`a qaray
jılıslawı menen Maverannaxr ha`m Xorasanda tu`rkiy protsesstin` u`stemligi tag`ı da ku`sheydi.
VII-VIII a`sirlerde tu`rkiy halıqtın` u`lken bir bo`legi Jetisuw, Shash ha`m de Ferg`ana
oypatında, azg`antay bo`legi Zarafshan ha`m Qashqada`r`ya oazislerinde jasaytug`ın edi. Olar
tu`rkiy tildi qabıl etken sol jergilikli xalıqtan ha`m de bul jerge kelip ornalasqan ko`plegen tu`rkiy
qa`wim ha`m ruwlardan ibarat edi. Ayırım sug`diy hu`jjetlerde keltirilgen mag`lıwmatlarg`a
qarag`anda tu`rkiy xalıq ornalasqan bul u`lke VII a`sirden baslap Tu`rkstan dep atala baslag`an.
Qullası arab xalifatlıg`ı basqınshılıg`ına
shekem Shash, Ferg`ana ha`m Zarafshan oypatları
Qashqada`r`ya ha`m Sırda`r`ya oazisleri, Xorezm ha`tte A`miwda`r`yanın` shep jag`ası xalqının`
u`lken bo`legi a`lle qashan tu`rklesip Maverannaxr ha`m Xorezmnin` sotsiallıq ha`m ma`deniy
turmısında a`hmiyetli orındı iyelep alg`an edi.
2
. XV a`sirde Maverannaxrda Qaraxaniyler ma`mleketinin` du`ziliwi
menen qarluk, og`uz,
jigil, yag`ma ha`m basqa tu`rkiy qa`wim ja`ne ruwlarının` Shash, Ferg`ana ha`m basqa walayatlarda
jasaytug`ın tu`rkiy xalıq penen birigip otırıqshı turmısqa o`tiw protsessi jedellesedi. Otırıqshı
diyxan ha`m o`nermentshi xalıq penen aralasıp diyxanshılıq ha`m qala ma`deniyatının` bay
ta`jiriybesi ha`m da`stu`rleri o`zlestiriledi. Tu`rkiy ulıwma til ha`m xalıq awızeki eposına
negizlengen ko`rkem a`debiyat ju`zege keledi. Ha`tiyjede tu`rkiy tilde so`yleytug`ın xalıq
Maverannaxrdın` negizgi xalıqlarının` birine aylanadı.
Solay etip, a`sirler dawamında Maverannaxr, Xorasan, Xorezmde ju`z bergen ju`da` qıyın
siyasiy jag`dayda dawam etken etnikalıq protsesslerdin` aqıbetinde IX-XII a`sirlerde o`zbek xalqı
payda boladı.
O`zbek xalqının` kelip shıg`ıwı haqqında ilimpazlar ta`repinen tu`rli pikirler aytılg`an. Bazı
bir ilimpazlar o`zbekler o`z atın Altın Orda xanı O`zbekxannan (
1312
-
1342
) alg`an dep aytadı.
N.A.Aristovtın` pikirinshe
″
o`zbek atı O`zbekxang`a shekem ulıwma tariyxta ushıramaydı. Sonın`
ushın da o`zbekler o`z atın usı xannan alg`an dep esaplaw kerek
″
dep juwmaq shıg`aradı. P.P.
Đ
vanovta
usı
pikirdi
jazg`an.
A.Yu.YAkubovskiy
″
o`zbek
″
so`zi
parsı
tilinde
″
o`zbekien
″
(o`zbektiki) so`zinen kelip shıqqan dep shamalap, ol da o`zbekler o`z atın
O`zbekxannan alg`an deydi. Shet el tariyxshıları G.Xovors, A.Vamberi, M.A.Chaplichka da
o`zbeklerdin` kelip shıg`ıwın O`zbekxannın` atı menen baylanıstıradı. V.V. Grigor`ev bul haqqında
ma`lim bir pikir aytpag`an bolsa da, o`zbeklerdin` kelip shıg`ıwı haqqındag`ı aytılg`an joqarıdag`ı
pikirler tiykarsız ekenligin o`z waqtında birinshi bolıp ko`rsetti. Professor A.A. Semenov, V.V.
Grigor`evtı quwatlap o`zbek so`zi O`zbekxannan
100
jıl keyin Aq Ordada kelip shıqqanlıg`ın,
XIV-XV a`sirlerde Orta Aziya ha`m Đran tariyxshıları Aq Ordanın` tu`rk-mong`ol ko`shpeli
qa`wimlerin usı at penen atag`anlıg`ın aytadı. Ja`ne bir gruppa tariyxshılar (L.Pel`s, A.P.
Cholochnikov) Dashti Qıpshaqtın` ko`shpeli tu`rk-mong`ol qa`wimleri o`zlerinin` erkinligi sebepli
o`zbek atın alg`an, dep jazadı.
O`zbek ataması bunnan basqa XIII-XIV a`sirlerdegi alımlardın` shıg`armalarında ushırasadı,
biraq etnonim retinde emes.
XIV a`sirdin` basında ko`shpeli o`zbekler quramında ja`mlesken qa`wimlerdin` bir bo`legi
Muxammad Sheybanixan basshılıg`ında Orta Aziyag`a bastırıp kiredi ha`m ha`zirgi O`zbekstan
territoriyasına ornalasıp aladı. Usı waqıttan baslap o`zbek ataması xalıq atın bildiriwshi etnik atama