faktorları.
turmısı.
Ma`mleketshilik - ma`mlekettin`, eldin` tariyxıy rawajlanıw barısında o`zinin` jan`adan
sho`lkemlesiwinin` jetistiriliwi bolıp tabıladı. Ma`mleketshiliktin` o`zine ta`n simvolikalıq belgileri
basqarıw usılı tiykarında qa`liplesken bul ma`mleketlik birlespeler territoriyalıq jaqtan ha`zirgi
11
″
Avesto
″
da
″
U`lken Xorezmge
″
tiyisli wa`layatlar sanap jazıladı. Bul boyınsha Orta
Aziyanın` derlik u`lken bo`legi
″
U`lken Xorezmge
″
tiyisli ekenligine iseniw mu`mkin.
Bul xabar grek avtorları ta`repinen de tastıyıqlanadı. Gerodot
″
U`lken Xorezm
″
ma`mleketinin` egislik maydanların suwg`arıw ushın Oks da`r`yasına plotina qurılg`anlıg`ın bayan
etip ketken. Biraq
″
U`lken Xorezm
″
ma`mleketinin` qashan dag`darısqa ushırag`anlıg`ı haqqında
bir pikir aytıw qıyın.
Biraq
″
U`lken Xorezm
″
ge tiyisli bir qatar qubla wa`layatlar Midiya
ma`mleketi waqtında-aq onnan bo`linip ketken, al onın` tag`ı bir qatar wa`layatları bolsa
Axamaniyler ma`mleketi ta`repinen basıp alıng`an. Bizin` eramızg`a shekem IV a`sirge kelgende
″
U`lken Xorezm
″
nin` A`miwda`r`yanın` to`mengi alabı aymag`ında A`yyemgi Xorezm ma`mleketi
payda boldı.
Onın` patshası sıpatında Farasman ismli adam grek tariyxshıları ta`repinen tilge alınadı.
Arxeologiyalıq
materiallar
″
U`lken Xorezm
″
ma`mleketi tuwralı so`z bolg`anda tek Farasman
patshalıq etken A`yyemgi Xorezm ma`mleketi TU`Sinilmesten, al onın` a`yyemgi Parfiya,
Girkaniya ha`m Marg`ianag`a shekem jayılg`anlıg`ın ko`rsetedi.
Orta Aziya aymag`ında ahameniylerge shekem du`zilgen ekinshi ma`mleket -bul Baktriya
patshalıg`ı bolıp tabıladı. Bul ma`mleket haqqındag`ı da`slepki mag`lıwmatlar gretsiyalı ta`wip
Ktesiyde ushırasadı. Baktriya paytaxtı Baktra (ha`zirgi Balx) bekkem qorg`anıw qurılmalarına iye
bolg`an.
Ktesiydin` mag`lıwmatları bizin` eramızg`a shekemgi VIII-VII a`sirlerge tiyisli bolıp, olarda
Baktriyanın` qu`direti, saltanatı, mın`lag`an qalaları menen awılları, mol zu`ra`a`tli jerleri ha`m
ko`p sandag`ı sharwaları haqqında a`n`gime etiledi.
Keyingi jıllarda a`yyemgi Baktriya aymag`ında ju`rgizilgen arxeologiyalıq izertlewler
jumısları grek avtorlarının`
″
a`yyemgi Baktriya patshalıg`ı
″
haqqındag`ı a`ngimeleri tiykarında
tariyxıy shınlıq bar ekenligin ko`rsetedi. Bug`an mısal etip qubla Baktriyada Altın
1
, Altın-
10
jan`a
Baktra sha`ha`ri rayonların, al arqa Baktriyada Ku`shikto`be, Qızılto`be, Talashkanto`be, Ba`ndixan
-
2
usag`an esteliklerdi ko`rsetiw mu`mkin. Olardın` ha`r biri jergilikli ha`kimlerdin` ordası
bolg`an. A`yyemgi Baktriya patshalıg`ı bolsa mine usı rayonlar menen wa`layatlardı birlestriwshi
a`skeriy demokratiyalıq tiptegi konfederatsiya edi.
Grek-makedon basqınshılarının` Oraylıq Aziyag`a keliwi ha`m olardın` jergilikli xalıqtın`
barlıq qatlamları u`stinen ju`rgizgen talawshılıq siyasatı izsiz qalmadı. Basqınshılar zulımınan azap
shekken Oraylıq Aziya xalıqları o`z azatlıg`ı ushın gu`resin alıp bardı. Ha`tiyjede eramızdan
aldıng`ı III a`sir ortalarında Oraylıq Aziya territoriyasında bir qansha g`a`rezsiz ma`mleketler
payda boldı
:
ha`zirgi Tu`rkmenstan aymag`ında arshakiylardın` Parfiya ma`mleketi
;
O`zbekstan,
Ta`jikstan ha`m arqa Awg`anstannın` batısında
Grek-Baktriya
;
O`zbekstannın` arqası ha`m batıs
Qazaqstanda - Kangyuy
;
Ferg`ana oazisinde- Davan
;
A`miwda`r`yanın` to`menin`de -A`yyemgi
Xorezm ma`mleketi payda boldı. Olardın` ma`mleketlik du`zilisi haqqında anıq pikirler aytıw qıyın.
Biraq a`yyemgi avtorlardın` mag`lıwmatları, Avesta ha`m basqa dereklerde keltirilgen
mag`lıwmatlar ma`mleketti aqsaqallar ken`esi basqarıwının` a`skeriy-demokratik usılı haqqında
ulıwma TU`Siniklerden tısqarı tiyisli material bere almaydı, aqsaqallar ken`esi tamanınan
saylang`an patshalar bekkem ha`kimiyatqa iye emes edi.
Grek-Baktriya, Parfiya ha`m Xorezm ma`mleketlerinin` patshaları atınan ten`geler
shıg`arılg`an ha`m usı u`lkelerdin` o`z jazıwları bolg`an.
Kangyuy ma`mleketi-bir qansha diyxanshılıq ha`m sharwashılıq u`lkelerdi birlestiriwshi
sho`lkem bolıp, onın` territoriyasında a`yyemgi tu`rkiy jazıwlar ushırassa da biraq o`zinin`
ten`gesine iye emes edi. Kangyuy ma`mleketinin` etnik quramı tiykarınan eramızdın` baslarında eki
tilde bolıp, ma`mleket xalqının` tu`rkiy tilli qatlamı u`stemlik qılg`an.
Bizin` eramızg`a shekemgi IV a`sirdin` aqırlarında Spitamennin` jen`ilisinen son` Qıtay
jılnamalarında Yue-ChJĐLER dep atalg`an massaget qa`wimleri shıg`ıs Tu`rkstannan Mong`olstan
shegaralarına shekemgi aymaqlarg`a ketip qalg`an edi. B.e.sh.
155
jılı Grek-Baktriya ma`mleketi
dag`darısqa ushıradı. Tek usı jag`daydan paydalang`an Yue-ChJĐLER b.e.sh.
140
-jılı Sog`d jerleri
arqalı Baktriyag`a kirip keledi.
Qıtay jılnamalarında jazılıwına qarag`anda, yue-chjiler Baktriyag`a kelgennen son` ju`z jıl
dawamında
5
qa`wimge bo`linip jasag`an. Gayshunnan (Ku`shan) qa`wimi (YAbgusı) Kudzula
12
Kadfiz qalg`an to`rt qa`wimnin` yabguların bag`ındırıp, o`zin hu`kimdar dep dag`azalaydı. Qıtay
dereklerine qarag`anda Ku`shan ma`mleketi Parfiyanı, Awg`anstandı ha`m Kashmirdi basıp aladı.
Kushan ma`mleketinin` da`slepki patshaları
″
Geroy jabgu
″
″
Kutula jabgu
″
jazıwlı ten`geler
shıg`arg`an. Bul ten`geler olardın` tu`rkiy qa`wimlerine etnik jaqınlıg`ın ko`rsetedi. Kutula Kadfiz
da ma`mleket hu`kimdarı sıpatında o`z ten`gelerin shıg`ara baslaydı. Kanishka hu`kimdarlıg`ı
da`wirinde Hindstannın` qubla rayonları, Orta Aziyanın`,
Sogdiana, Xorezm ha`m Shash
wa`layatları ku`shanlardın` qolına o`tedi.
Kushanlar ma`mleketinde bir qatar qalalar payda boladı. Pul reforması o`tkeriledi. Budda
dini ma`mleket dini dep dag`azalanadı. Magistral kanallar payda boldı, o`nermentshilik ha`m sawda
rawajlandı.
Ekonomikalıq siyasiy ha`m ma`deniy o`mirde joqarı rawajlang`an kushanlar saltanatı
Kanishkanın` miyrasxorı Xuvishkadan keyin kem-kemnen dag`darısqa bet bura basladı. Hind
dereklerine karag`anda III a`sirdin` ortalarında Hindstanda ku`shanlardan biyg`a`rez ma`mleket
du`zilgen. Tap usı jıllarda Xorezm de ku`shanlardan bo`linip shıqtı. Solay etip III a`sir ortalarınan
baslap kushanlar saltanatı teren` ekonomikalıq ha`m siyasiy dag`darısqa bet burdı. Biraq bunnan
keyin de Kushan ma`mleketi shıg`ıstın` iri ma`mleketlerinin` biri sıpatında
100
jıldan aslam waqıt
o`mir su`rdi.
Antik da`wir Orta Aziya xalıqlarının` materiallıq ha`m ruwxıy ma`deniyatında
sezilerli
o`zgerisler bolıp o`tti. B.e.sh. IV- II a`sirlerde aramey jazıwı tiykarında Xorezm, Parfiya ha`m
Sog`d jazıwları payda boldı. Kushan da`wirine kelip ja`ne bir jazıw - Kushan (Baqtriya) jazıwı
qa`liplesti. Orta Aziya ha`m Afganstan aymag`ındag`ı arxeologiyalıq izertlewler antik da`wir
ma`deniyatının` gu`llep rawajlang`anınan derek beredi. Ayritam ha`m Go`ne Termezde Budda
ibadatxanaları ashılg`an. Faezto`be, Kuva, Xalchayan, Dalvarzin sıyaqlı go`ne qalalarda saraylar,
ibadatxanalar ashılıp, olar joqarı ma`deniyatqa iye ekenligi anıqlandı.
1972
-jılı Dalvarzinto`beden
(Surxanda`r`ya) altın buyımlar g`a`ziynesi (
32
kg.) tabılg`an. Bul g`a`ziynenin` arasında
antik
da`wirge tiyisli bilezik, tag`ınshaqlar h.b. ko`rkem o`ner buyımları bar. Ulıwma, antik da`wir
Qang`, Sogd, Ferg`ana jerlerinde qa`liplesken ma`deniyat o`z rawajlanıwının` jan`a basqıshına
ko`teriledi.
Dostları ilə paylaş: