O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi
-TEMA. G`A`REZSIZLIK JILLARINDA O`ZBEKSTANNIN`
Yüklə 466,39 Kb.
|
| 15 -TEMA. G`A`REZSIZLIK JILLARINDA O`ZBEKSTANNIN`
EKONOMIKALIQ HA`M RUWXIY MA`DENIY RAWAJLANIWI. REJESĐ :::: 1 .O`zbekstan bazar qatnaslarına o`tiwdegi o`z jolı. O`zbek modeli: onın` printsipleri. 2. Ìa`mleketlik mu`likti menshiklestiriw siyasatı, onın` tiykarg`ı bag`darları. 3.Makroekonomikanı turaqlastırıw siyasatı, onın` tiykarg`ı bag`darları. Sotsiallıq siyasat. 4.“a`rezsizlik jıllarında ruwxıy turmıs. Ruwxıy miyraslardın` tikleniwi. 5. Respublikada milliy g`a`rezsizlik ideologiyasının` qa`liplesiwi ha`m onın` xalıqtın` sana- sezimine sin`ip barıwı. 6. O`zbekstanda kadrlar siyasatı, ilim ha`m ma`deniyattın` rawajlanıwı. 1. XX a`sirdin` son`g`ı on jıllıg`ı du`n`ya tariyxına ja`miyetlik ko`z-qarasta du`n`ya ja`miyetliginin` geografiyalıq siyasiy du`zilisine tiykarg`ı o`zgerisler da`wiri bolıp kirdi. Bul da`wirdin` o`zine ta`n belgileri bir ta`repten halıqlar ha`m ma`mleketler arasındag`ı jaqınlasıw protsessleri ha`m birge islesiwdin` ku`sheyiwi bolıp, siyasiy ha`m ekonomikalıq ma`kanlardın` payda bolıwı, halıq aralıq normalar, qag`ıydalar ha`m traditsialarg`a o`tiw bolsa, ekinshi ta`repten, sotsialistlik lagerdin` jemiriliwi, totalitar du`zimnin` tamamlanıwı, unitar du`zimler ornında jas g`a`rrezsiz ma`mleketlerdin` payda bolıwı bolıp esaplandı. O`zbekstan Respublikasının` o`z g`a`rezsizligine eriskennen son`, siyasiy o`zgerislerdi u`stem dep esaplap atırg`anı, bo`listiriwdin` ha`kimshilik buyrıqpazlıq du`ziminen pu`tkil waz keship atırg`anlıg`ı ha`m bazar ekonomikasına tiykarlang`an sotsiallıq qatnasıqlardı du`zip atırg`anlıg`ı ja`miyetti reformalawg`a qatan` kirisip atırg`anlıg`ı belgili. «Tu`pkilikli maqsetimiz, -dep jazadı Đ.A.Karimov, O`zbekstan ekonomikalıq reformalardı teren`lestiriw jolında» degen kitabında, - sotsiallıq bag`darlang`an turaqlı bazar ekonomikasına, ashıq siyasatqa iye bolg`an ku`shli demokratiyalıq huqıqlıq ma`mleketti ha`m puxaralıq ja`miyetti du`ziwden ibarat. Bul maqset ha`mme halqımızdın`, sonday-aq pu`tkil pogressivlik adamzattın` en` shiyrin a`rmanlarının` tiykarı boladı. Burıng`ı du`zimnin` o`zin «jetilistiriw», «qayta qurıw» jolı menen ol maqsetke jetiw mu`mkin emes. Sonday-aq eski ja`miyetliktin` ekonomikalıq sistemadan bazar ekonomikasına tiykarlang`an jan`a sotsiallıq ekonomikalıq du`zimge o`tiw an`sat emes. Bunday qıyın jag`daylarda eldi apatshılıqqa ushıratpay, jan`a ja`miyetlik du`zimge o`tiwde o`z halqının` tariyxıy, milliy, sotsiallıq, siyasiy, psixologiyalıq, geografiyalıq, demokratiyalıq ha`m basqa da o`zgesheliklerin esapqa alıp, aqıl-parasatlılıq penen is ju`rgizetug`ın basshı - liderdin` roli ayrıqsha bolatug`ınlıg`ın tariyx ta, bu`gingi ku`nnin` haqıyqatlıg`ı da da`lillep otır. Mine usı jag`daylardı esapqa alıp, O`zbekstan Prezidenti Đ.A.Karimov «Jan`a jaydı qurmay turıp, eskini buzban`», degen xalqımızıdın` naqılın su`ren etip ko`teredi. Bul su`rennin` ma`nisin - biz bazar ekonomikasına o`tiwdin` o`zimizge ta`n, xalqımızdın` mentalitetine mas keletug`ın jolımızdı tan`lap alıwımız, rawajlanıwımızdı iske asırıwımız za`ru`r degendi an`latadı. 67
Bul joldın` mazmunı Prezident Đ.Karimov ta`repinen islenip shıqqan O`zbekstannın` bazar
ekonomikasına o`tiwdin` bes printsipinde bayanlang`an. Qısqasha aytqanda bul printsipler mınalardan ibarat. Birinshiden ekonomikanın` - idelogiyanın` qursawınan biratala azat etiliwi. ekonomikanın` siyasattan joqarı turıwı, onın` ishki mazmunın qurawı lazım. Da`l ekonomika, onı ilgeri rawajlandırıw mashqalaları ha`zirgi siyasatımızdın` mazmunı bolıp tabıladı. Ekinshiden o`tiw da`wirinin` qıyın jag`daylarında basshı reformashı ma`mleket bolıwı sha`rt. Demek, ma`mleket siyasiy organ sıpatında burıng`ı sovetlik du`zimdegi oraydın` buyrıg`ın orınlawshılıq wazıypasınan biratala qutılıp, elimizdegi bazar ekonomikasına tiykarlang`an jan`a ja`miyetlik du`zimge o`tiwdi, onın` tiykarın du`ziwge qaratılg`an ekonomikalıq reformalardı islep shıg`ıw ha`m olardı a`meliy iske asırıwda baslı sho`lkemlestiriwshi bolıw wazıypasın orınlawı sha`rt. U`shinshi, pu`tkil jan`alaw ha`m rawajlanıw protsesi huqıqlıq tiykarda qurılıwı za`ru`r, keleshek maqsetimiz huqıqlı ma`mleket du`ziw bolg`anlıqtan, ja`miyettin` barlıq tarawlarında, kimnin` qanday ha`melde islewine qaramastan O`zbekstan Respublikasının` g`a`rezsizlikke eriskeninen bergi jag`ındag`ı qabıllang`an barlıq nızamlarg`a boysınıw. To`rtinshi, respublikamızdag`ı qa`liplesken demografiyalıq jag`daylardı na`zerde tutıp, adamlardı sotsiallıq jaqtan qorg`awda ku`shli siyasat alıp barıw. O`zbekstan Respublikasındag`ı bazar ekonomikasına o`tiwde onın` basqa qon`sılas ma`mleketlerden o`zgesheliklerinin` biri de, ha`zirgi turaqlılıqtı ta`miyinlep turg`an jag`day da sotsiallıq jaqtan bag`darlang`an ekonomikalıq reformalardı iske asırıp atırg`anlıg`ı boladı. Besinshiden, jan`a ekonomikalıq bazar qatnasıqlarına o`tiwdi sekirmeli, jolı menen emes, al basqıshpa-basqısh, parasıtlıq penen a`melge asırıw. Bazar a`konomikasına o`tiwdegi biz tan`lap alg`an jol ko`p ta`repten xojalıq tarawındag`ı traditsialardı ha`m u`rp-a`detlerdi sıpat ta`repinen jan`a negizdi qayta tiklew, eski o`zgermes joldan qutılıw ha`m halıqta bazar qatnasıqlarına ta`n bolg`an ekonomikanın` sananı rawajlandırıwdan ibarat. Bazar ekonomikasına o`tiw, ob`ektiv za`ru`rlik sıpatında da`wir talabı bolıp qaldı. Ta`rtipli tiykarda du`zilgen bazar ekonomikası g`ana ha`zir halıqtın` do`retiwshilik ha`m miynet imkaniyatların ju`zege shıg`arıwg`a, jalqawlıqtı tamamlawg`a, isbilermenlikti rawajlandırıwg`a tiykar saladı. Tek bazar qatnasıqları g`ana respublika islep shıg`arıwshı ku`shleri tiykarında u`lken imkaniyatlardı halıq ma`pi ushın, onın` turmıs da`rejesin asırıw maqsetinde na`tiyjeli paydalanıwdı ta`miynlew mu`mkin. O`zbekstannın` bazar qatnasıqlarına o`tiw modeli respublikanın` o`zine ta`n shariyatları ha`m o`zgesheliklerin, da`stu`rler, u`rp-a`detler, turmıs qa`lpin ha`r tamanlama esapqa alıwg`a, o`tmishdegi ekonomikanın` bir ta`repleme, unamsız rawajlanıwının` to`men miyrasına soqqı beriwge tiykarlanadı. Sonın` menen birge O`zbekstannın` bazar qatnasıqlarına o`tiw modeli du`n`ya ta`jiriybesi, ma`mleket ha`m ja`miyettegi jan`alanıw ha`m o`zgertiwdin` quramalı jolın basıp o`tken ma`mleketler toplang`an en` jaqsı ta`jiriybeni o`zine ja`mlestirgen. 2. ekonomikalıq reformalardın` birinshi basqıshı jan`a ekonomikalıq du`zimnin` huqıqıy negizlerin jaratıw, ma`mleketshilikti qa`liplestiriw ha`m bekkemlew, eski oylardı oyımızdan shıg`arıp taslawg`a qaratılg`an edi. Birinshi basqıshta eki sheshiwshi wazıypanı bergelikte sheshiwge tuwra keldi. Birinshi, administrativlik-buyrıqpazlıq du`zimnin` awır aqıbetlerin jen`iw, ekonomikanı turaqlastırıw, ekinshisi, respublikanın` o`zine ta`n sharayatları ha`m qa`siyetlerin esapqa alg`an jag`dayda bazar qatansıqlarının` negizlerin qa`liplestiriwden ibarat. ekonomikanı reformalawdın` strategiyalıq maqsetlerinen kelip shıg`a otırıp ekinshi basqıshta ma`mleket mu`lkin menshiklestiriw ha`m sotsiallıq bag`darlang`an negiz dawam ettiriledi. Ma`mleket mu`lkin da`slepki menshiklestiriwdi tamamlaw, haqıqıy mu`lk iyesi etiw, ma`mleketke qaraslı bolmag`an sektor hu`kimdar da`rejeni iyeleytug`ın ja`miyetlik o`ndiris quramın tu`pkilikli o`zgertiw wazıypaları ha`zirgi waqıtta en` birinshi ma`selelerdin` biri bolıp esaplanadı. Menshiklestiriw na`tiyjesinde keminde eki tiykarg`ı wazıypası sheshiliwi kerek. 1. Bizin` erkimizdegi mu`lik o`zinin` haqıyqıy xojayınına iye bolıwı tiyis. Mu`likti haqıyqıy xojayınlarının` qolına tapsırıw, isbilermenlik jumısın alıp barıwı ushın olarg`a ken` 68
mu`mkinshilikler beriw o`tkerilip atırg`an ekonomikalıq reformalardın` tiykarg`ı mazmunı usınnan
ibarat.
beredi. En` da`slep ekonomikalıq mu`na`sebetlerdin` xarakteri tu`pten o`zgeredi. O`ndiristen rawajlandırıw ha`m ken`eytiwge ha`kimshilik-buyrıqpazlıq jolı menen ma`jbu`r etiw ushın za`ru`rlik qalmaydı. Haqıyqıy o`ndirisshi erkinlikke shıqpaqta, joqarıdan beriletug`ın buyrıq penen islewden azat bolmaqta. O`ndirisshini sapa jag`ınan jan`a xoshametler ha`m baslamalar, o`z jumısın na`tiyjelerin a`melde seziniw tu`yg`ısı ha`reketke keltiredi, ekonomikalıq juwapkershilik te ku`sheytiledi. Haqıyqıy xojayın basshılıq etip atırg`an ka`rxananın` rawajlanıw boljawları ha`miyshe jarqın ha`m anıq-ra`wshan, o`ndiris na`tiyjeliligi ha`mmeden ko`re joqarı, alatug`ın paydası da xızmetkerlerdin` is haqısı da a`dewir joqarı. O`zbekstanda menshikti ko`p qıylı formalarına - jeke menshik penen bir qatar kollektivlik, aktsionerlik, toparlıq, shet eller menen birge qospa ka`rxanalarg`a birlesken menshik ha`m basqa da formalarda kiredi. Sonın` menen qatar jerge, ka`nlerge, basqa da ta`biyiy baylıqlarg`a, transport, baylanıs, qorg`anıw ha`m basqa da ulıwma xalıq ma`plerge xızmet etetug`ın mu`lklerge ma`mleketlik menshik saqlanadı. Bunday ta`rtipler bazar qatnasıqları tiykarında ju`da` joqarı rawajlang`an ellerdin` ha`mmesine de ta`n na`rse. O`zbekstanda « ekonomikalıq reformalardın` birinshi basqıshının` en` a`hmiyetligi wazıypası- dep jazadı Prezident Đ.Karimov, - ma`mleketlik menshiktin` monopolizmin saplastırıw ha`m onı privatizatsiyalaw esabınan ko`p ukladlı ekonomikanı qa`liplestiriw boldı: Privatizatsiya - ma`mleket menshikliginde bolıp kelgen ka`rxanalardı, turaq jaylardı, transport a`sbapların ha`m basqa mu`lklerdi jeke menshiklikke yamasa menshiktin` basqa formalarına o`tkeriw yamasa satıw degendi an`latadı. Ekinshi a`hmiyetli wazıypa - menshiklestiriw dawamında ko`p ukladlı ekonomikanı ha`m xoshametlewshi ba`sekeshilik (konkurentsiyalıq) ortalıqtı payda etiwden ibarat. Konkurentsiya so`zi qanday da bir tarawda en` joqarg`ı na`tiyjege erisiw ushın gu`res, sol tarawdag`ı basqa talabanlardan u`stin bolıwg`a umtılıwshılıq degendi an`latadı. Bazar qatnasıg`ında bolsa - bir tu`rdegi tovar o`ndiriwshilerdin` bazarda o`z malların diydilegen bahada satıp, joqarı payda TU`Siriw ushın o`z-ara gu`resi, talası boladı. Tovar o`ndiriwshiler bazardag`ı o`zinin` baqtalasların jen`iw ha`m malın qımbatına satıp, baylıg`ın arttırıw ushın satatug`ın zatının` sapasın arttırıwg`a ha`m sırtqısının` jaqsılawg`a barlıq materiallıq ha`m ruwxıy resursların ayanbastan sarp etedi. Ha`zirgi bazar ekonomikası rawajlang`an ellerge tovar o`ndiriwshilerdin` bazar ushın, qariydarlar ushın talası-konkurentsiya ha`zirgi zamanda o`ndiristin` o`nimdarlıg`ın arttırıwdag`ı, ilim, texnika ha`m texnologiya jan`alıqların do`retiw hesh tez ken` ko`lemde o`ndiriske o`ndiriwdegi baslı xoshametlewshi ku`sh bolıp tabıladı. Sonlıqtan da O`zbekstandag`ı ekonomikalıq reformalardın` ekinshi basqıshında mu`lkke, tovar o`ndiris tarawlarına ma`mleketlik monopoliyanı saplastırıw hesh konkurentsiyalıq gu`reske ken`nen jol ashıw baslı wazıypalardın` biri retinde anıqlanıp otır. Regionallıq, a`sirese du`n`ya ju`zilik bazarg`a tovar shıg`arıp AQSh, YAponiya, Germaniya ha`m basqa da rawajlang`an ma`mleketlerdin` iri firmaları menen konkurentsiyag`a TU`Siw ushın, tovarlarımızdın` sapası sol ellerde o`ndirilgen tovarlardan to`men bolıwı za`ru`r. Jer ju`zilik bazarg`a tovarlarımızdı satıw, elimizdin` qaznasın shet el valyutaları menen jetkilikli da`rejede toltırıwdın` birden-bir deregi bolıp tabıladı. Al, bunday valyutalarsız o`ndiris tarmaqların jan`a texnika ha`m texnologiya menen kayta qurallandırıw mu`mkin emes. Bazar ekonomikasına o`tiwdin` ku`ta` a`hmiyetli bag`darlarının` biri individuallıq menshiklikke, sonday-aq ko`p tu`rli kooperativlik jan`a kishi ha`m ortasha ka`rxanalardı ken`nen en` jaydırıw ekonomikanın` ma`mleketlik emes sektorında u`lken a`hmiyetke iye boladı. Bazar qatnasıqları rawajlang`an ellerde bular barlıq ka`rxanalardın` yarımınan ko`bisin sonday menshik firmaları turadı. Da`l jeke menshik sektorı, kishi paydaku`nemlik bizin` ekonomikamızdı dag`darıstan shıg`arıwda aktiv rol` atqaradı. Ma`mleketlik mu`lkti menshiklestiriw boyınsha ekonomikalıq reformalardın` ta`jriybesine tiykarlanıp, onın` ekinshi basqıshında mu`lkti menshiklestiriwdi tag`ı da teren`lestiriwdin` tiykarg`ı 69
maqsetleri Prezident Đ.Karimovtın` O`zbekstan ekonomikalıq reformalardı teren`lestiriw jolında
degen miynetinde ko`rsetip o`tti. ekonomikalıq reformalardın` jan`a basqıshında ekonomikalıq ha`m finanslıq turaqlılıq quramalı o`zgeriwler, ekonomikanı janlandırıw, son`ınan onı bir qa`lipte, ten` salmaqlıqtı saqlay otırıp rawajlandırıwdın` tiykarg`ı sha`rti sıpatında birinshi da`rejeli a`hmiyetke iye. Ekonomikanı turaqlastırıw-bazardı qa`liplestiriw jolındag`ı nızamlı ha`m bolıwı sha`rt protsess. Ol en` da`slep dag`darıslıq ha`diyselerine shek qoyıwg`a qaratılg`an. Bazar qatnasıqlarına tiykarlang`an jan`a ekonomikalıq du`zimge o`tiw protsessinin` iske asırılıwı biyg`a`rez ma`mleketlerdin` Doslıq Awqamına kirgen ellerdin` ha`mmesinde bolıp atırg`an, ekonomikalıq dag`darıslardın` teren`lesiwi irkiw, al onın` ushın ba`rinen burın ekonomikadag`ı turaqlılıqtı qa`liplestiriw ha`m bekkemlew za`ru`r boladı. O`zbekstan respublikasının` ullı jen`isi bolg`an milliy ma`mleketlik g`a`rezsizligi, bul siyasiy g`a`rezsizlik boladı. Al siyasiy g`a`rezsizliktin` bekkem bolıwının` tiykarg`ı ekonomikalıq g`a`rezsizliktin` quwatlılıg`ı menen belgilenedi. ekonomika ko`p salalı bolg`anına baylanıslı o`tiw da`wirindegi sheshiwshi rol` atqaratug`ın eldin`, xalıqtın` baxıtlı keleshegi tiregi, g`a`rezsizliktin` qorg`anı bolatug`ın o`ndiris tarawdarın anıqlap, solardı ha`r ta`repleme turaqlı tu`rde rawajlandırıwg`a erisiw ma`mlekettin` ekonomikalıq siyasatının` tiykarg`ı o`zegi, onın` baslı strategiyalıq maqseti boladı. Ja`miyettin` pu`tkil keleshegin belgileytug`ın ekonomikalıq tarawlardın` bir tutaslıg`ı makro ekonomika bolıp tabıladı. Makro ekonomika tarawın
turıp ma`mlekettin` ekonomikalıq g`a`rezsizligine erisiwi mu`mkin emes. Turaqlastırıw siyasatı en` da`slep bul makro ekonomikada balanstı saqlaw, o`ndiristin` keskin da`rejede pa`seyiwine hesh g`alaba jumıssızlıqqa jol qoymawdan ibarat. O`zbekstan o`zinin` jer satı baylıqları, ta`biyiy resursları arqalı ha`zirgi o`tiw da`wirindegi ju`zege kelip atırg`an qıyınshılıqlardı keshiktirmey jen`ip, Watanımızdı ekonomikalıq jaqtan rawajlang`an en` aldıng`ı ellerdin` qatarına qosıwına real` mu`mkinshilikler bar. O`tiw da`wirinde ma`mleket o`z ekonomikalıq siyasatına islep shıg`ıw ha`m a`melge asırıw waqtında sonı itibarg`a alıwı kerek - dep ko`rsetedi Đ.Karimov, olar artıqmash, u`lken perspektivag`a iye bolg`an tarmaqlar ha`m o`ndirislerdi ha`r ta`repleme xoshametlendiriwi, yag`nıy en` a`hmiyetli buwınlardı anıqlaw (neft`-neft` g`a`rezsizligi, energetika-energetika g`a`rezsizligi, da`n-g`a`lle g`a`rezsizligi, paxtanı qayta islew sanaatı ha`m t.b.) ha`m bul arqalı ekonomikanı quramalı jag`ınan qayta sho`lkemlestiriw boyınsha tabanlı siyasat o`tkeriwi kerek». Prezidenttin` bul ko`rsetkenlerinde O`zbekstandag`ı makroekonomikanı rawajlandırıwdın` tiykarg`ı bag`darları ko`rsetilgen. Reformalardın` iske asırılıp barıwı bizin`
ha`m ekonomikalıq g`a`rezsizligimizdi ta`miynlewi sha`rt. Mine usı rejeden shıg`a otırıp, Prezident ekonomikalıq turaqlılıqqa jetisiwdin` tiykarg`ı kriteriyaları sıpatında mınalardı ko`rsetti: -eger o`ndiristin` strukturalıq o`zgeriwine ha`m onı qayta qurallandırıwg`a baylanıslı bolmasa, o`ndiris ko`leminin` to`menleniwine jol qoyılmaw. -artıqmash a`hmiyetke iye bolg`an o`ndiris tarawların ko`teriw ushın qolaylı sharayatlar du`ziw, olardag`ı o`ndiristin` xoshametlewin ja`rdem beriw; -ma`mleketlik byudjet ha`m ka`rxanalardın` finans awhalının` turaqlılıg`ın mu`mkin bolg`an sheklerde ta`miyinlew; - aqshanın` qa`dirsizleniw protsesin toqtatıw; - to`lew balansı ha`m ma`mleketlik valyuta rezervlerinin` jag`dayın jaqsılaw ushın bar bolg`an mu`mkinshiliklerdin` ha`mmesin paydalanıw ha`m sonın` negizinide O`zbekstannın` sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlarda tutqan ornın bekkemlew, sonday-aq shet ellik valyutalarg`a sumnın` almasıw kursının` turaqlılıg`ı saqlaw; -sotsiallıq awhaldın` turaqlandırıw ushın ku`shli sotsiallıq siyasattın` ten` salmaqlıg`ın ta`miyinlew, xalıqtın` turmıs da`rejesin mu`mkinshiligi barınsha saqlap turıw ha`m jaqsılaw. Bazar qatnasıqlarına o`tiw jag`dayında salıq siyasatın jetilistiriw ekonomikanı turaqlastırıw ha`m finanslıq awhaldı bekkemlewge tiyisli ma`selelerdi sheshiwge og`ada a`hmiyetke iye. Salıq sisteması respublikalıq ha`m jergilikli byudjetlerdin` qa`liplesiwinin` tiykarg`ı deregi bolıwı menen bul byudjetlerdi anıq tu`rde jiklestiriw salıq sistemasın jetilistiriwdin` baslı bag`darı bolıp esaplanadı. 70
a`konomikalıq reformalardın` ha`zirgi basqıshında kredit - bank sistemasına, pul aylanısın
bekkemlew, valyuta qatnasların ta`rtipke salıw ju`da` u`lken a`hmiyetke iye. «Milliy valyuta - dep jazadı Đ.Karimov - milliy maqtanısh, ma`mlekettin` g`a`rezsizliginin` simvolı, suverenli ma`mleketke ta`n bolg`an belgisi. Bul respublikag`a tiyisli ulıwmalıq baylıq ha`m mu`lik bolıp tabıladı». Milliy valyutanın` mıqlılıg`ı onın` almasıw qunının` turaqlılıg`ında ko`rinedi. Mine, usınday turaqlılıqtı ornatıw ha`m bekkemlew maqsetine erisiwge qaratılg`an Respublikada to`rt bag`dar islep shıg`ılıp, a`melge asırılıp atır. Birinshiden, - o`z valyutamız tovar menen turaqlı ta`miynlengen jag`dayda g`ana real ku`sh ha`m abıroyg`a iye boladı. Sumnın` satıp alıw quwatın asırıw ushın respublika bazarın mu`mkin bolg`anınsha tezirek tutınıw tovarları menen toltırıw za`ru`r. Bazardı o`zimizde o`ndirilgen tovarlar menen toltırıw maqsetinde pu`tkil sanaattımızdın` qarıydarlarımızdın` en` sınshıllıq talaplarına juwap beretug`ın joqarı sanalı xalıq tutınıw zatların o`ndirip shıg`arıwg`a qaratıw talap etiledi. Ekinshiden, - valyutanın` turaqlı tu`rde ha`rekette qalıw, jetkilikli mug`darda valyuta zapası bolıwına baylanıslı boladı. Bizin` valyutamız ha`r qanday turaqlı valyutag`a erkin almasa alatug`ın bolsa g`ana, ol moyınlang`an ha`m hu`rmetke iye bolg`an valyuta boladı. U`shinshiden, ha`r bir ka`rxana, ha`r bir adam islep tapqan somın qa`dirlewdi u`yrengende g`ana milliy valyuta real to`lem quralına aylanadı. Valyuta ha`r bir puqaranın` miynetinin` o`lshemi ha`m bahası bolıp esaplanadı. To`rinshiden, - milliy valyutanı bekkemlewdin` en` a`hmiyetli sha`rti - inflyatsiyag`a qarsı quwatlı ha`m puxta siyasat, ju`rgiziwden ibarat. Đnflyatsiya da`rejesin keskin kemeytiw g`ana milliy valyutanı turaqlı valyutag`a aylandıra alıwı mu`mkin. Đ nflyatsiya bazarda tovar massasının` kemeyip, burıng`ı basıp shıg`arılg`an aqshalar ko`leminin` o`zgerissiz qalıwının` da na`tiyjesi bolıwı mu`mkin. A`dette inflyatsiya nırqtın` ha`dden tıs ko`terilip ketip, adamlardın` real is haqısının` to`menlep ketiwine alıp keledi. Milliy valyutanın` basqa ma`mleketler valyutalarına qarag`anda almasıw kursın belgilew maqsetinde 1994-jıldın` 15-oktyabrinen baslap O`zbekstan Respublikası bankları valyuta birjasında valyuta sawdaların turaqlı tu`rde o`tkerip atır. O`zbekstanda o`tkerilip atırg`an tu`pkilikli reformalarda o`z ko`rinisin tawıp atırg`an ekonomikalıq siyasat aqırg`ı na`tiyjede demokratiyalıq o`zgerislerge o`tiw, ku`shli suverenli huqıqıy ma`mleketti qurıw ushın bekkem materiallıq negizdi jaratıwg`a bag`darlang`an. Haqıyqıy demokratiyalıq nızamlardın` qay da`rejede u`stinligi menen, huqıq ha`m erkinlikler qansha ken` berilgeni, sotsiallıq kepillikli ku`shi menen belgilenedi. Ha`r qanday ma`mleket, a`sirese huqıqıy demokratiyag`a umtılıp atırg`an ma`mleket o`z xalqının` ma`plerin, puharalarının` ar-namısı ha`m qa`dir-qımbatın, olardın` o`mirin ha`m erkinligin isenimli qorg`awg`a uqıplı bolıwı da`rkar. Bazarg`a o`tiw bag`darlamasın ju`zege shıg`arıwdag`ı sotsiallıq tireklerden biri, birinshi na`wbette, ja`miyettin` sotsiallıq aktiv qatlamları bolıp tabıladı. Sonlıqtan reformalar ekinshi basqıshının` en` a`hmiyetli wazıypası ha`r bir adamnın` miynetinin` qa`dirin arttırıw, onın` do`retiliwshilik jumısının` mu`mkinshiliklerin ko`rsete alıwı ushın sharayat jaratıwdan ibarat. Ha`r bir adamnın` ekonomikalıq erkinligin onın` o`z tabısı ja`ne o`z shan`arag`ının` abadanshılıg`ı ushın ekonomikalıq juwapgershiligi menen u`ylestirip barıwg`a tiykarlang`an ekonomikalıq mu`na`sebetlerdi tastıyıqlaw kerek. O`zinin` do`retiwshilik uqıbı ha`m mu`mkinshiliklerine su`yeniwdi na`zerde tutqan mu`na`sebetler ha`r bir adamnın` abadanlıg`ının` birden-bir ha`m turaqlı negizi. Prezident Đ.A.Karimov O`zbekstan Respublikasının` g`a`rezsizlikke erisip, o`zine ta`n rawajlanıw jolın tan`lap alıwınan baslap-aq eldin` aldına qoyg`an maqsetlerine jetiwdegi en` tiykarg`ı wazıypalardın` biri-xalıqtın` psixologiyasının`, du`n`yag`a ko`z-qarasın, oylaw mexanizmin o`zgertiw, keleshektin` ne ekenligin TU`Siniwi, og`an teren` iseniminin` qa`liplesiwinen ibarat ekenligin ko`rsetken edi. Prezidenttin` O`zbekstan Respublikasının` Oliy Ma`jlisinin` birinshi sessiyasında jasag`an bayanatının` oraylıq u`shinshi babı ″ Joqarı ruwxıylıq-keleshektin` tiykarı ″
″ Bizler- degen bul bayanatta, turmısta asırıp atırg`an, ekonomikalıq reformalar ma`mleket ta`repinen a`melge asırılıp atırg`anlıg`ın, ma`mleket baslı reformashı bolıp tabılatug`ınlıg`ın atap ko`rsettik. 71
Bul demek
:
reformashı bolıp tabıladı, degen so`z, demek bizler ruwxıy rawajlanıwdın` bag`darların tiyisli nızamlar menen tiykarlawımız kerek ″ . Joqarı ruwxıylıq TU`Sinigi ku`ta` teren` filosofiyalıq ma`niske iye. Ja`miyetlik rawajlanıwdın` ha`r qıylı basqıshlarında ha`r qıylı xalıqlardın` tariyxında, olardın` jasag`an geografiyalıq ortalıg`ın a`sirler dawamında qa`liplesip kelgen sotsiallıq turmıs qa`lpinin`, u`rp-a`det, da`stu`rlerinin`, a`dep-ikramlıq normalarının` ta`sirinde ruwxıylıqtı TU`Siniwleri de ha`r qıylı bolıp o`zgerislerge ushırap otırg`an. Biraq joqarı ruwxıylıq ulıwma tsivilizatsiyalıq qa`dir-qımbatlılıq sıpatında o`zinin` tu`pkilikli ma`nisin saqlap, a`wladtan-a`wladqa ma`deniy miyras bolıp o`tip otırdı ha`m onın` mazmunı barlıq xalıqlardın` aldın`g`ı qatarlı dana oyshılları ta`repinen bayıtılıp keldi. Sol danalardın` pikirlerine tiykarlanıp, ku`ta` TU`Sinikli etip aytqanda joqarı ruwxıylıq degenimiz, bul ha`r bir insannın` en` go`zzal, en` shiyrin haq niyetlerin iske asırıw jolındag`ı jetik aqıllılıq joqarı adamgershilik, doslıq tatıwlıq, hadallıq jedellik, teren` bilimlilik, talapshan`lıq, iskerlik, qayırqomlıq, miynet su`yiwshilik, a`dep-ikramlıq, gumanizmli, o`z Watanının`, xalqının` baxıtlı keleshegi ushın jan ku`ydiriwshilik ha`m basqa da unamlı qa`siyetlerinin` ja`mlestirilgen sisteması boladı. Birde-bir ja`miyet ruwxıy imkaniyatların adamlar sanasında ruwxıy ha`m turmıslıq qadriyatların rawajlandırmay ha`m bekkemlemey turıp o`z keleshegin ko`z aldına keltire almaydı. Xalıqtın` ma`deniyat qadriyatları, ruwxıy miyrasının` jıllar dawamında Shıg`ıs xalıqları ushın ku`diretli ruwxıy azıq bolıp xızmet etken. Joqarı ruwxıylıq tiykarı - bul adamnın` o`zinin` elinin` xalqının` keleshegine bekkem iseniminin` bolıwı. Joqarı ruwxıylıqtın` ha`zirgi waqıttag`ı kontseptsiyası utopiyalıq ideyalarg`a emes al haqıyqat is ju`zinde da`lillengen reallıqqa tiykarlang`an ha`m ta`repleme ilimiy jaqtan da`liyllengen. O`zbekstan Respublikasının` keleshegine jer ju`zindegi en` aldıng`ı rawajlang`an bay ellerdin` qatarına qosılatug`ınlıg`ı utopiyalıq wa`de emes, al konkret ekonomikalıq, ta`biy resurslıq ilimiy texnikalıq tiykarları arttan anıq etip da`liyllengen reallıq na`rse. Joqarı ruwxıylıqtın` tiykarg`ı belgilerinin` biri ha`r bir adamnın` o`z betinshe erkin pikir ju`rgiziwi ja`miyettegi bolıp atqan ekonomikalıq, sotsiallıq-siyasiy o`zgerislerdin` ma`nisine teren` TU`Siniwi, olar sırttan baqlawshı bolmay sanalılıq penen aktiv qatnasıwshılıq boladı. Ha`zirgi da`wirdegi sotsiallıq-siyasiy ma`nisinde adamnın` o`z betinshe erkin pikir ju`ritiwi bul-O`zbekstan Respublikası g`a`rezsizliginin` na`tiyjesinde ha`r bir puxaranın` oy-o`risinin` biyg`a`rez erkinlikke shaqqannın` real` ko`rinisi bolıp tabıladı. Erkin pikir ju`ritiw degenimiz ha`zirgi payıttag`ı erkin bazar ekonomikasının` talaplarına sa`ykes oylaw mexanizminin` o`zgertiw, eski tartınshaqlıq psixologiyasınan birotala azat bolıp, sananın` do`retiwshilik tapqırlı qa`siyetlik o`z xalqımızdın` ma`plerin qorg`awg`a Watanımızdın` gu`llep rawajlanıwına xızmet ettiriwde qaratıw degendi an`latadı. ″ Bizler - dep ko`rsetti Đ.A.Karimov - ekonomikalıq qayta tikleniw, ekonomikalıq rawajlanıw, ruwxıy jetiskenlik, ruwxıy tazalanıw joqarı a`dep-ikramlılıq penen tolıq u`ylesimli bolıwın qa`leymiz. Bizler o`zimizdin` siyasatımızdı usıg`an tiykarlanıp quramız ha`m bizin` adamlarımız epshil, uqıplı joqarı rawajlang`an haq niyetli bolıwı, sotsiallıq platformada nıq turıwı ushın onın` izbe-iz a`melge asıramız ″ . Joqarı ruwxıylıq sisteması xalqımızdın` bir neshe a`wladları uzaq a`sirler dawamında do`retip kelgen barlıq bay ruwxıy miyrasların o`zine tiykar etip alıwı arqalı qa`liplesedi. Oraylıq Aziya tariyxında siyasiy aqıl oylı ha`m ruwxıy batıl, diniy du`n`ya qarası menen entsiklopediyalıq bilimlilikti o`zinde ja`mlestirilgen ullı oyshıllar ko`p bolg`an. Đmam Buxariy, Đ mam Termiziy, Naqshbandi, Xoja Axmed YAssaviy, Al-Xorazmiy, Beruniy, Đbn Sino, A`mir Temur, Mırza Ulug`bek, Zahiriddin Babur, Berdaq, A`jiniyaz ha`m basqa da ko`plep ullı babalarımız O`zbekstan xalqının` milliy ma`deniyatın rawajlandırıwg`a u`lken u`les qosqan, xalıqtın` maqtanıshı bolıp qalg`an. O`zbekstan Respublikasın g`a`rezsizlikke, Qaraqalpaqstan Respublikasın suverenlikke erisiwinin` na`tiyjesinde ha`zirgi da`wirde xalqımızdın` tariyxın, ruwxıy qa`dir qımbatlıqların burıng`ı ideologiyalıq iskenjeden azat etip qayta tikleniwge aldın jol salınıp atır ha`m olardın` en` qa`dirli tariyxıy miyras sıpatında joqarı ruwxıylıq sistemasınan arnawlı orın iyeledi. 72
Tariyx esteligi, xalıqtın`, u`lkenin` ma`mleket o`tmishin qalıs ha`m haqıyqıy tariyxın tiklew,
milliy o`zlikti an`lawdı ″ milliy da`stu`rlerdi an`law ha`m o`siriw barısında og`ada a`hmiyetli orındı tutadı.
Sonlıqtan da, - dep ko`rsetti Prezident Đ.A. Karimov - Bizin` Watanımızdın` tariyxın ha`m ma`deniyatın, onın` geografiyasın ha`m ekonomikasın, a`yyemgi u`rp-a`detleri ha`m da`stu`rlerin ha`r ta`repleme u`yreniw ku`ta` a`hmiyetli boladı. Barlıq bilimlendiriw-ta`rbiyalaw tarmaqlarında balalar baqshalarınan baslap joqarg`ı oqıw orınlarına deyin - usı pa`nlerge ha`m ilimlerge, oqıtıw ma`seleleri a`hmiyetlik siyasiy wazıypa sıpatında qatnas jasaw za`ru`r. Joqarg`ı ruwxıylıqtın` irge taslarının` biri respublikamızda g`ana emes, al pu`tkil Tu`rkstan regionında jasap atırg`an ko`p sanlı tu`rli milletlerdin` awız birshilik, doslıq, tatıwlıq ideyaları bolıp tabıladı. Mın` jıllar dawamında Oraylıq Aziya og`ada ha`r qıylı dinler, ma`deniyatlar ha`m turmıs keshiriw qa`biletleri tutasqan ha`m tınısh tatıw jasag`an oray bolıp keldi. Etnik sabır-taqat, ashıq kewillilik turmıs boranlarınan aman qalıw ha`m rawajlanıw ushın za`ru`r ta`biyiy normag`a aylandı. Ha`tte bul a`tiraplardı basıp alg`ınlar da Oraylıq Aziya xalıqlarının` ma`deniyatı aldında bas iyip g`ana qoymastan onın` en` bahalı da`stu`rlerin, bul jerde payda bolg`an ma`mleketshilik elementlerin abaylap qabıl etti. Milletler, xalıqlar ortasındag`ı tatıwlıqtın` tuwısqanlıq doslıqtın`, awızbirshiliktin` a`hmiyeti haqqında A`.Nawayı, Abay, Maxtumqulı, Berdaq, A`jiniyaz ha`m basqa da danıshpan ata- babalarımız san mın` wa`siyatların qaldırg`an. Prezidentimiz Đ.Karimov O`zbekstan Respublikası Oliy Ma`jlisinin` ekinshi sessiyasında xalıqlar doslıg`ı haqqında ku`ta` a`hmiyetli jan`a ideyalardı ko`terdi. ″ Bizin` Watanımız Tu`rkstan - dedi ol - bir u`lken shan`araq, bir ullı sem`ya dep ko`z aldın`ızg`a keltire-g`oyın`. Al bul sem`yanın` balaları qa`nshelli jaqın ha`m tatıw bolsa, xojalıqta sonshelli abadan ha`m qurg`ın boladı. Ruwxıy qa`driyatlardın` bir qudiretli bulag`ı da`stu`riy shan`araq ha`m ag`ayinshilik qatnasıqları etnikasınan ibarat. U`lkenlerdi hu`rmet etiw, o`z-ara ja`rdem beriw, keleshek a`wlad haqqında g`amhorlıq etiw barhama onın` tiykarg`ı qag`ıydaları bolıp qalg`an. 2 . O`zbekstan Respublikasında ekonomikalıq reformalardı birinshi basqıshında qa`liplese baslag`an ha`m ekinshi basqıshta ha`r ta`repleme rawajlandırıw ha`m teren`lestiriw wazıypalarının` biri milliy g`a`rezsizlik ideologiyanın` mazmunı ha`m maqsetlerin TU`Sindiriwden ibarat. Đ deologiya - ha`zirgi da`wirdegi TU`Sindiriliwi boyınsha, bul adamlardın` du`n`ya qubılısları haqqındag`ı ko`z qarası menen ideyalarının` bir tutas sisteması bolıp olardın` haqıyqatlıqqa ha`m bir-birine bolg`an qatnasıqların, ja`miyettegi jan`adan ju`z bergen ekonomikalıq ha`m sotsiallıq mashqalalarg`a, tu`rli ja`njelli qubılıslarg`a bolg`an qatnasıqların, sonday-aq jasap atırg`an ja`miyetlik du`zimdi o`zgertiw yamasa onın` rawajlandırıp bekkemlewge qaratılg`an sotsiallıq siyasiy ha`reketlerdin` programmalıq maqsetlerin an`latadı. Ha`r qanday ideologiya ol ma`plerdi is ju`zinde qorg`awshı siyasiy iskerler, filosofiya, ekonomika, tariyx ha`m basqa sotsiallıq ilim ha`m ma`deniyat tarawındag`ı alımlar ta`repinen do`retiledi. A`yyemgi zamanlardan elimizde rawajlang`an jetik, ag`la ideyalar birden sistemalanıp ideologiya da`rejesine qa`liplesken edi. Sonlıqtan basqa biyg`a`rez respublikalar sıyaqlı biyg`a`rez O`zbekstan Respublikası tayar ideologiyasına iye bolmadı ha`m onın` tag`ı da sırttan alıp keliniwi mu`mkin emes edi. Đdeologiya ma`selesi ko`p waqıtqa shekem tilge de alınbay qaldı. Bul ma`selege birinshi bolıp Prezidentimiz Đ.Karimov dıqqat awdardı. Ol 1993 jıldın`
″ Tafakkur ″
bas redaktorına, ″ Turkiston ″
do`retiw za`ru`rliginen, onın` mazmunı nelerden ibarat bolatug`ınına ken`nen toqtap o`tti. ″ Aldımızdag`ı turg`an en` a`hmiyetli ma`sele ″
ideologiyasın islep shıg`ıw ha`m turmısımızg`a endiriw bolıp tabıladı. Prezidentimiz g`a`rezsizlik ideologiyasına ju`da` ken` TU`Sinik berdi. ″ Bul TU`Sinik- dep ko`rsetti ol, ol ba`rinen burın to`mendegilerdi an`latadı : O`zbekstannın` g`a`rezsizliginin` keleshegi haqqında g`amxorlıq etiw : -o`zinin` ha`m o`z xalqının`, o`z Watanının` qa`dir qımbatın seziniw uqıbı, olardı qorg`aw za`ru`rligi : 73
-joqarı ideyalar, jan`a intellektuallıq ashılıwlar, iygilikler maqsetlerge bag`ıshlang`an
miynet, Watannın` keleshegi ushın o`zinin` talantın, o`zinin` barlıq potentsialın, ku`sh jigerinde kerek bolsa, o`mirin beriwge tayar turıwshılıq ″ . Bul TU`Sinikte milliy g`a`rezsizlik ideologiyası, onın` tiykarg`ı o`zegi bolg`an patriotizm sezimleri joqarı ruwxıylıqtın` barlıq tarawların ja`mlestiretug`ın olardın` uyıtqısı ekenligin an`latadı. Prezident Đ.A.Karimov ″ Tafakkur ″
: ″
Bizlerdin` tariyxımızdan belgili ha`r qıylı basqınshılar ha`m ku`shli, bizin` elimizde u`stemlikke erisiw maqsetinde en` da`slep milliy ma`deniyat ha`m u`rp-a`detlerdi joq etiwge umtılg`an. Bunı umıtıwg`a bolmaydı ″ . dep ko`rsetedi. Sol ushın ha`zirgi da`wirde O`zbekstannın` ha`r bir puxarası o`zinin` oy-pikirine, milliy g`a`rezsizlik ideologiyasına iye bolıwı za`ru`r. Sonday jag`dayda sırttan kelgen ha`r qıylı ideologlardın` O`zbekstandag`ı alıp baratırg`an xızmeti na`tiyjesiz boladı, ha`m 1999 -jılı 16
″ Bizin` g`a`rezsizligimizdi bekkemlew jolında - dedi Prezident Đ.A.Karimov, - adamlarımızdın`, ja`miyetimizdin` du`n`ya ko`z qarasında watang`a su`yispenshilik ideyası birinshi gezektegi wazıypa bolıwı tiyis. Milliy adamgershilik, milliy maqtanısh, milletshilikke yamasa shovinizmge hesh qanday baylanısı joq maqtanısh, usı elge, usı xalıqqa tiyisli bolg`anım ushın ku`sh beretug`ın maqtanısh ha`r qanday istin` tiykarı bolıwı tiyis. Usı a`diwli TU`Sinikler elde jasaytug`ın, usı jerde jasaytug`ın ha`r bir adamnın` milletine ja`ne diniy isenimine qaramastan, onın` turmısına, sanasına, ta`ni ha`m qanına sin`iwi tiyis ″ . 3
. O`zbekstannın`, rawajlanıwında bilimlendiriw a`hmiyetli tarawlardan bolıp esaplanadı. Bul tarawda O`zbekstanda ko`p g`ana o`zgerisler ju`zege kelmekte. Usı o`zgerislerdin` en` a`hmiyetlisi bolıp 1997 -jılı
-avgust ku`ni Oliy Majilis ta`repinen qabıl etilgen. ″
haqqında ″ nızam ha`m ″
″ bolıp esaplanadı. Usı nızamg`a muwapıq O`zbekstanda 12 jıllıq akademik litsey yamasa ka`sip kolledjlerine jiberiletug`ın boldı. Bilimlendiriw haqqındag`ı nızam ha`m milliy da`stu`r bilimlendiriw sistemasın tu`pkilikli refermalawdı talap etti. Reformalar basqıshpa-basqısh o`tkeriledi. Birinshi basqısh o`tiw da`wiri bolıp, ol 1997 -
jıllarg`a shekem dawam etedi,
-
jıllardı o`z ishine alıp bul waqıtta milliy da`stur tolıq a`melge
ha`m onnan keyingi jıllarg`a mo`lsherlengen bolıp, onda jıynalg`an ta`jiriybelerdi anıqlaw tiykarında kadrlar tayarlaw sisteması ja`nede jetilistiriledi ha`m rawajlandırıladı. O`zbekstanda u`zliksiz bilimlendiriw to`mendegi tu`rlerde a`melge asırılatug`ın boladı :
o`ner bilimlendiriw, joqarg`ı bilimlendiriw, joqarı oqıwdan keyingi bilimlendiriw, kadrlardın` qa`niygeligin jetilistiriw ha`m olardı qayta tayarlaw, mektepten tısqarı bilimlendiriw. Bilimlendiriw reforması ha`m onın` keleshegin belgilewde to`mendegi printsipler tiykar etip alınadı :
- Bilimlendiriw sistemasının` u`zliksizligi, izbe-izligi, ilimiyligi : - Bilimlendiriwde ulıwma insaniylıq ha`m milliy ma`deniy, ruwxıy bahalıqtın` u`stinligi : -Milleti, isenimi, dinine qaramastan barlıq puxaralar ushın barlıq imkaniyatlar jaratılg`anlıg`ı : -Bilimlendiriw mekemelerinin` siyasiy partiyalar ha`m ja`miyetlik ha`reketler ta`sirine boysınbaw : Bilimlendiriw reformasında tiykarg`ı itibar ta`lim-ta`rbiyanın` milliyligin bekkemlewge bilimlendiriwdin` basqarıw sistemaların jetilistiriwge onın` materiallıq texnika bazasının` ha`zirgi zaman talaplarına sa`ykeslestiriw, ta`lim-ta`rbiya protsessin du`n`ya standartları da`rejesine ko`teriwge qaratıldı. “a`rezsizlik jıllarında ma`mleketimizde birden-bir u`zliksiz bilimlendiriw, sisteması qa`liplestirildi. Ol mektepke shekemgi ta`rbiya, ulıwma bilim beretug`ın mektep, o`ner-ka`sip 74
bilimlendiriw, orta arnawlı ha`m joqarg`ı bilimlendiriw, ilimiy pedagogikalıq kadrlar tayarlaw,
qa`niygeligin jetilistiriw tarawların o`z ishine aladı. Aldı menen mektepke shekemgi bilimlendiriw tarawında tu`pkillikli o`zgerisler boldı ″ Mektepke shekemgi ta`rbiya kontseptsiyası ″
″ Salamat a`wlad ushın ″ da`stu`ri, ″
sawatlandırıw kontseptsiyası ha`m da`stu`ri ″ mektepke ta`rbiya mekemeleri payda boldı. Ulıwma bilim beretug`ın mekteplerdi reformalawda ta`lim-ta`rbiya sapasın jaqsılawg`a u`lken itibar berildi. 1996 - 1997
-oqıw jılınan baslap birinshi klassta oqıw latın jazıwına
-
-oqıw jılınan baslap akademiyalıq litseyler ha`m ka`sip o`ner kolledjleri
6
etiledi. Bilimlendiriw tarawında O`zbekstan AKSELS, Amerika Kolledjleri Konsertsiumı, Konrad Adenaur fondı, Britaniya Ken`esi ha`m tag`ı basqa xalıqaralıq sho`lkemler, ma`mleketlik emes sho`lkemler menen birge islesiwdi aktiv rawajlandırıp atır. Yüklə 466,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|