6 sanlı lektsiya (2 saat)
Tema:Gidrosferada organizmlerdin’ jasawı h’a’m
tirishilik etiw formaları
Jobası:
1. Organizmlerdin’ migratsiya da’wiri.
2. Migratsiya,gorizontal migratsiya
3. Plankton h’a’m nekton organizmler.
4 Organizmlerdin’ aktiv h’a’m passiv xa’reketleri.
5. Bentos h’a’m perifiton
6. Organizmlerdin’ qattı substrattı uslap turıwı
7. Asılısıp ju’rgen zatlardan ko’miliwden qorg’anıw h’a’m h’a’reket etiwi
8. Pelagobentos, neyston h’a’m pleyston
Tirek so’zler:
migratsiya,plankton,nekton,megalo,makro,mezo,mikro,ultra,nanno,fitofag,Golfstrim,substrat,pel
agobentos,neyston,pleyston,epineyston,giponeyston.
Organizmlerdin’ migratsiya da’wiri
Suw saqlag’ıshlardag’ı organimzler suwdın’ qalın’ qabatında gruntta h’a’m basqa da
qattı substratlarda suwdın’ joqarı qabatında yag’nıy atmosfera menen baylanıslı jerlerinde de
tirishilik etedi. Gidrosferanın’ bul biotoplarında yag’nıy h’a’r qıylı jag’daylarg’a organizmler
tu’rlishe iykemlesken boladı. pelagialda tirishilik etiw formaları plankton h’a’m nekton tu’rinde,
qattı substratlarda bentos h’a’m perifiton, bentos penen pelagial zonası arasında baylanısta
polagobentoslar, suwdın’ joqarg’ı qatlamında neyston h’a’m pleyston organizmler tirishilik
etedi.
Migratsiya
Bentoslardın’ massalıq tu’rde awısıwı suw tu’binde, grunt arasında h’a’m suw qabatına
ko’terilip h’a’r qıylı ag’ıslardın’ ta’sirinde awısadı. Grunttag’ı gorizontal migratsiya a’sirese iri
shayan ta’rizlilerde ko’rinedi. Awqatlanıwı ushın ten’izdin’ ashıq bo’liminen jag’a boyına
ko’pshilik krevetkalar, krablar, langustlar migratsiya jasaydı. Jag’a boyınan 200 km aralıqqa
ashıq ten’izge qaray gu’zde kamchat krabı jılısadı, al ba’h’a’rde qıslag’an ornınan jag’a boyına
qaytadan ketedi. Jag’a boyınan ten’izdin’ ashıq uchastkasına ko’beyiwi ushın krevetka Srandon
crandon kambala Pleuronectes platessa migratsiya jasaydı. Grunttın’ qabatında vertikal
migratsiya sutkalıq h’a’m sezonlıq boladı. Sutkalıq awısıw tiykarınan jırtqıshlardan qorg’anıw
awqatlanıw kislorodqa bolg’an talabına qaray boladı. Aral ten’izindegi xironomidtin’ iri
lichinkaları ku’ndiz balıqlar jemewi ushın 40 sm teren’likke gruntqa kirip ketedi, tu’nde
qaytadan joqarıg’a shıg’adı (Nikolskiy, 1940). Qısta ko’pshilik ko’ldegi bentos organizmler me
oligoxetler h’a’m xironomid lichinkaları, kislorodlıq rejimnin’ to’menlewine baylanıslı grunttın’
joqarg’ı qatlamına shıg’adı.
Gorizontal migratsiya
Massalı tu’rde gorizontal bag’ıtta awısıwlar tiykarınan nekton organizmlerde ushırasadı.
(Balıqlarda h’a’m su’t emiziwshilerde). Ashıq ten’izden onın’ jag’a boyına h’a’m da’ryalarg’a
migratsiya jasawı anadromlı delinedi. Al bug’an qarama-qarsı bag’ıtta bolsa qatadromlı delinedi.
(9na-joqarı-vverx, Kata-to’men-vniz, Olromeion-qashıw-bejat).Ten’izden da’ryag’a
ko’pshilik balıqlar uwıldırıq shashıw ushın ketedi. (Osetrlar, lasoslar h’.t.b.). Da’ryadan ten’izge
uwıldırıq shashıw ushın ugorler ketedi. Biologiyalıq a’h’miyeti jag’ınan awqatlanıw uwıldırıq
shashıw h’a’m qıslaw ushın migratsiyalardı bo’ledi. Bular ko’binshe kombinatsiyalanadı
(kombiniruyutsya) Mıs: treska Norvegiyanın’ arqa-batıs jag’alawlarında uwıldırıq shashıp bolıp,
arqag’a h’a’m shıg’ısqa qaray Evfauzid h’a’m gipermidler menen awqatlanıp h’a’reket etedi.
Plankton
h’a’m
nekton
Pelagialda ushırasatug’ın organizmlerden xarakterli tirishilik formaları tiykarınan
plankton h’a’m nekton bolıp esaplanadı. Al qurg’aqlıqta bunın’ analogi ushıraspaydı. Quslar
h’a’m nasekomalar h’awada bir qansha waqıt tura aladı, keyin qanday da qattı zatlarg’a tu’sedi.
Ko’pshilik pelagik organizmler, suwdın’ qalın’ qabatında tirishilik etip, onı taslap basqa
biotopqa ketpeydi. Plankton razmerine qaray megalo makro, mezo mikronanno h’a’m
ultraplakton bolıp bo’linedi. (megalos-(gromadnıy) makros- u’lken(krupnıy), mesos- orta
(sredniy), mikros- kishkene(malenkiy), nannos-karlikovıy). Bularg’a 1 m, 1-100 sm, 1-10 mm,
0,05-1 mm h’a’m 0,05 ten kishileri jatadı. Organizmlerdin’ suw qabatına baylanıs da’rejesi
boyınsha goloplakton h’a’m meroplankton depte bo’linedi. Birinshisine suw qabatında aktiv
tirishilik etiwshi tek tınısh stadiyası (yaytsa i dr.) suw tu’binde o’tiwi mu’mkin.
Meroplanktong’a o’zinin’ aktiv da’wiri tek g’ana qandayda bir belgili waqıtta bolsa, al qalg’an
tirishilik, iskerligi basqasha jag’dayda o’tedi. (Suw tu’bindegi organizmlerdin’ pelagik
lichinkaları, balıqlardın’ uwıldırıq h’a’m lichinkaları t.b.).
Organizmlerdin’ aktiv h’a’reket etiwi
Ko’binese bul (h’a’reket etiw) ju’ziw siyrek sekiriw h’a’m jılısıw formaları tu’rinde
boladı. Gidrobiontlardın’ shaqqan h’a’reket etiwi ushın denesi su’yirlew formada boladı vertikal
h’a’m gorizontal tegislik boyınsha denenin’ h’a’reket etiwin basqarıwshı rul payda boladı.
Balıqlarda rul xızmetin qalashlar h’a’m quyrıq atqaradı. Quyrıg’ı izobatlı epibatlı h’a’m
gipobatlı bolıwı mu’mkin. Birinshi jag’dayda quyrıq qalashının’ o’simsheleri ten’ boladı.
(tunetsler, skrumbriyalar h’.t.b.) 2-de joqarg’ı o’simshesi jaqsı rawajlang’an boladı. (Osetr
sıyaqlılar akulalar 3-de to’mengi o’simshesi rawajlang’an (ushıwshı balıqlarda). Bularda u’lken
tezlik penen h’a’reket etiwi ushın denesinin’ su’yir bolıwı menen qarsılıqtı to’menletiwshi dene
sırtına silekey bo’lip shıg’aradı. Ko’pshilik nektonlar ushın, a’sirese balıqlar ushın ta’biyg’ıy
jaratılıs reoreaktsiya-ag’ısqa qarsı ju’ziw xarakterli. Ushıwg’a ko’pshilik bas ayaqlı mollyuskalar
h’a’m balıqlar uqıplı. Kalmar Stenoteuthis bartrami uzınlg’ı 30-40 cm bolg’an saatına 50 km
tezlik penen 50 metrge deyin ushıwg’a uqıplı. Bunday ushıwı dushpanlarınan (iri balıqlar-makrel
h’a’m munets) qashıwda a’h’miyetli. Ulıwma balıqlar ko’kirek qalashının’ ku’shli rawajlanıwı
na’tiyjesinde h’awada 10 sek. dawamında tura aladı h’a’m usı waqıta 100 metr aralıqqa usha
aladı sırg’anaw yamasa jıljıp ju’riw pelagik organizmlerdin’ ishinde mayda formalarında
bayqaladı. Mıs: diatom suw otlarında sekirip h’a’reket etiwshilerge ko’pshilik kolovratkalar,
shayanlar, balıqlar su’t emiziwshiler uqıplı. Sekiriw waqtında tezligi ju’ziwge qarag’anda bir
qansha joqarı boladı.
Organizmlerdin’ passiv h’a’reket etiwi
Sırtqı ku’shtin’ ta’sirinde organizmlerdin’ awısıwı qurg’aqqa qarag’anda suwdag’ılarg’a
ku’shli ta’sir etedi. Bul gidrobiontlardın’ biotopının’ h’a’reketshil bolıwına yag’nıy suw
massasının’ h’a’reketine baylanıslı boladı. Okean h’a’m ten’iz suwlarının’ ag’ısının’ ku’shli
bolıwı yag’nıy tezliginin’ o’simlik h’a’m h’aywanlardı mın’lag’an km -ge awıstırıwg’a uqıplı.
Atlantik okeanının’ oraylıq bo’liminde (Sarganovo more) ugorlerdin’ ikrasınan asıg’ıwshı
lichinkaların Golfstrim ag’ısı arqa shıg’ıs bag’ıtta 7-8 mın’ km-ge aparadı. planktonlardın’
awısıwı h’awa ag’ısı menen de boladı. Mıs: vodoem yamasa onın’ bir uchastkası kewip qalsa
shan’ ko’terilip, tınıshlıq stadiyasındag’ı plankton bakteriyalardı, vodorosllerdi, a’piwayılardı,
kolovratkilerdi h’a’m t.b. organizmler samal menen birge ko’terilip basqa vodoemlarg’a tu’sedi.
Migratsiya. Plankton h’a’m nekton organizmlredin’ ko’pshilik wa’killeri ushın massalıq
awısıwlar xarakterli. Bul awısıw vertikal h’a’m gorizontal bag’ıtta boladı. Bul osoblerdin’
populyatsiyasının’ tirishiligi ushın qolaylı jag’daydı tabıwg’a ta’miyinleydi.
Vertikal migratsiya. Bunda plankton h’a’m nekton organizmlerde qatnasadı, bular
o’zlerinin’ aktiv h’a’reket etiwi menen h’a’m siyrek salıstırma salmag’ının’ o’zgeriwi menen
awısadı. Vertikal migratsiya periodlı bolmawıda mu’mkin. Mıs: Ten’izde tasıw bolg’anda
yamasa jawınnan keyin plankton organizmler to’men tu’sip periodlı da boladı. Mıs: Sutkalıq
ma’wsimlik jasına qaray migratsiyalar. Sutkalıq vertikal migratsiya dushshı suw h’a’m ten’iz
pelagik organizmleri ushın xarakterli. Arktika h’a’m Antarktika ten’izlerinde polyar ku’nleri
Dostları ilə paylaş: |