O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

 

Suwdag’ı organizmlerdin’jasaw jag’dayları 

 Du’nya okeanındag’ı organizmler ushın abiotikalıq faktorlardın’ ishinde en’ tiykarg’ıları, 

grunttın’ xarakteri h’a’m suw massasının’ ayırmashılıg’ı,  h’a’m suw massasının’ ayırmashılıg’ı , 

suwdın’ h’a’reketi, temperatura, jaqtılıq duzlılıq h’a’m gaz rejimi. 

  Grunt. Suw tu’bindegi jer. Okean tu’bi qalın’ sho’kpe menen qaplang’an. Okean jeri 

(gruntı) terrigenli h’a’m pelagik bolıp bo’linedi. Birinshisi jer betinen keliwshi h’a’r qıylı 

materiallar. Pelagik sho’kpeni tiykarınan pelagik organizmlerdin’ o’likleri esabınan payda 

boladı. Suw tu’binin’ 90 mln km

g’

 yag’nıy 1/4 terrigenli yamasa materikli qaldıqlar quraydı. 

Usının’ ishinde u’lken a’h’miyetke iyesi glawkonitli ılaylar. Pelagik sho’kpeler okean tu’binin’ 

3/4 bo’limin qaplaydı. Bunın’ ishinde  globigerinli  ılay ko’p tarqalg’an, bul tiykarınan jalg’an 

ayaqlılardın’ izvestli skeletinen payda boladı. 

 Suw massaları.  Suw massaları. Okean suwı h’a’r qıylı bag’ıtta 1 tekli emes 1 qatar 

ko’rsetkishler menen ayrılatug’ın bo’lek suw massalarınan turadı. (temperatura, duzlılıq, 

tıg’ızlıg’ı h’.t.b.). 

 Du’nya okeanındag’ı suw massasının’ tiykarg’ı tiplerine joqarg’ı, aralıq, teren’ h’a’m 

suw tu’bi kiredi. Joqarg’ı qatlamı suwdın’ joqarg’ı 300-500 metrin quraydı h’a’m ken’ligine 

qaray ekvatorial, tropikalıq, subpolyar h’a’m polyarlı bolıp, bo’linedi. Tropikalıq suw ushın 

joqarı duzlılıq h’a’m tıg’ızlıqtın’ bolıwı xarakterli. Subpolyar suwlar h’a’r qıylı okeanlarda 

o’zinin’ xarakteri boyınsha o’zgermeli boladı. Polyar suwlar ushın temperaturanın’ to’men 

bolıwı xarakterli (-1,2-1,5

  S), duzlılıg’ı da to’men(32,4-34,6  ). Aralıq suwlar joqarı suw 

qatlamı menen shegaralap 1000-1200 m teren’likke deyin baradı. 

 Suwdın’ h’a’reketi. Okean suwının’  barlıq qabatı u’zliksiz h’a’rekette boladı. 

Friktsionlı (shamal menen) ag’ıs okeanlarda ko’pshilik waqta turaqlı boladı, biraq jıldın’ 

ma’wsiminde  o’zgerip turadı. Bunday ag’ıs dreyfli ag’ıs delinedi. (bug’an, Golfstrim, Kurosio, 

passatnıe h’.t.b.). Ayrım waqıtlarda ag’ıs periodlı o’zgeredi (ms: mussonlı jazda ten’izden, qısta 

qurg’aqtan esetug’ın samallar) yamasa turaqsız bag’ıttag’ı samal ta’sirinde qısqa waqıt 

bolatug’ın ag’ıs. 

 Temperatura. Okean tu’binin’ suwının’ temperaturası  jıl dawamında turaqlı -1,7

  -2  S 

aralıg’ında boladı. Al joqarı bo’liminin’ temperaturası geografiyalıq jag’dayına, ma’wsimge, 

ag’ısqa h’.t.b. baylanıslı boladı. Tropikalıq zonada 26-27

  S, 40  S ken’likte 13-14  S tu’sedi.  

 Svet. Okean suwının’ jaqtılıg’ı tez to’menleydi-azayadı. 200 m teren’likten keyin 

o’simlikler jasay almaydı. Jaqtılıqtın’ suwg’a o’tiwi, suwdın’ tınıqlıg’ına baylanıslı boladı.  

---

 Duzlılıq. Okean suwları turaqlı duzlılıqqa iye 34-35 

   aralıg’ında boladı. Tek  suwdın’ 

joqarg’ı qatlamında 2-3 

   ge o’zgeredi, ayrım waqıtları onnan da ko’p. Sebebi suwdın’ 

parlanıwı na’tiyjesinde duzlılıg’ı artadı, al jawınnın’ ko’p jawıwınan dushshılanadı. Ten’iz 

suwlarında xloridler (88,8

  ) culfatlar (10,8   ), karbonatlar (0,4  ) quraydı. Bo’lek ionlar 

ortasha 

   ko’rsetkish menen to’mendegishe boladı. CL

-

-19,35, SO

g’

4

-

-2,70,  HCO

g’

3

- 

-0,14,   

Na

+

-10,76, Mg

g’+

-1,30,   Ca

g’+

-0,41. 

 Biogenler. Okean suwlarının’ joqarg’ı qabatında biogenlerdin’ kontsentratsiyası joqarı 

emes. Bular fitoplanktonnın’ rawajlanıwın limitlewshi faktor bolıp esaplanadı, yag’nıy 

organizmnin’ rawajlanıwın sheklewshi. Azottın’ kontsentratsiyası ten’iz suwlarında 0,2-0,4 mg/l 

boladı, olar ion tu’rinde N0

3

-

 ushırasadı. Okean suwlarında fosfatlar nitratlarg’a salıstırg’anda 10 

ese az boladı. Teren’de azot h’a’m fosfor duzları joqarıg’a qarag’anda ko’p boladı. Egerde 

suwda tserkulyatsiya bolmasa yamasa suw aralasıp turmasa suwdın’ joqarg’ı qatlamında 

biogenler tolıq jog’aladı, na’tiyjede okean u’sti ashıqlıqqa aylanadı. 

 Kislorod. Okean suwının’ u’stingi qabatı atmosfera menen baylanısta bolg’anlıqtan 

aeratsiya bolıp turadı, bular fotosintezlewshi o’simlikler esabınan boladı. Suwdın’ to’mengi 

qatlamında O

g’

 jetkiliksiz jag’daylarda bolıp turadı. 

 

Suw turg’ınlarına ulıwma xarakteristika 

 Du’nya  okeanı florası h’a’m faunası jag’ınan a’yemgi bolıp 200 mın’ tu’r kiredi. 

(Zenkevich 1974). Florasının’ tiykarı 1 kletkalı vodorosller (diatom, peridinli) az da’rejede ko’p 

kletkalılar jag’a boyında ushırasadı. (Jasıl, ko’k, qon’ır) h’a’m gribler h’a’m bakteriyalar. 

Haywanlardan u’lken a’h’miyetlileri foraminiferalar, radiolyariyalar, gubkalar ishek quwıslılar, 

polixetler, mollyuskalar, mshankalar, shayan-ta’rizliler, iyne-terililer, balıqlar h’a’m su’t 

emiziwshiler. Du’nya okeanlarında tirishilik etetug’ın organizmlerdin’ areal ken’ yamasa tar, 

tutas yamasa bo’leklengen bolıwı mu’mkin. Barlıq 4-okeanda da polixetler: Polydora 

polybranchia h’a’m Thelepus plagiostoma, grebnikler: shayan ta’rizliler -rachki ushırasadı. 

Ayrım gidrobiontlar bipolyar tarqalg’an, yag’nıy 2- ortasha zonada ushırasadı, al tropikada 

ushıraspaydı. Gidrobiontlardın’ bir qatarı amfipatsefik h’a’m amfiatlantik tu’rde tarqalg’an. 

Gidrobiontlardın’ arealı adam iskerliginde o’zgerip otıradı. 

 

Pelagial organizmler 

 Ten’iz pelagialının’ florası tiykarınan bakteriyalar, gribler h’a’m vodorosller, al faunası 

tiykarınan a’piwayılardan, ishek quwıslılardan, shayan ta’rizlilerden, bas ayaqlı mollyuskalar 

balıq h’a’m su’t emiziwshilerden quraladı. Bulardan basqa bul jerde omırtqasız organizmlerdin’ 

---