P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

II BOB
ATM OSFERA M U H O FA ZA SI
2.1. Atmosferaning tuzilishi va tarkibi
Yer kurrasini o ‘rab olgan havo qatlam i 
«atmosfera» 
deyiladi. 
Atmosfera o ‘zining hajmi bo'yicha yer sayyorasining qolgan 
qism laridan bir necha m arta k a tta bo'lishiga qaram ay, uning 
massasi yer m assasidan 0,000001 ga yaqin qismini tashkil etadi, 
xolos. A tm osferaning yuqori chegarasi deb shartli ravishda 
yerning tortish kuchi bilan uning aylanishi evaziga m arkazdan 
intilish kuchi muvofiqlashgan joyi qabul qilingan. Bu sathda 
atm osfera bilan yerning o ‘zaro bog‘lanishi yo'qoladi. Hisob- 
kitoblarga k o ‘ra, bu sath ellepsoidal yuzagacha b o ‘lib, ekvatorda 
42, qutb lard a 48 m ing km. balandlikda joylashgan. Shunga 
qaram asdan, atm osferaning deyarli barcha massasi (99 % dan 
ortig'i) uning quyi qatlam iga - troposfera va stratosferaga to ‘g‘ri 
keladi. Atmosfera balandligi ortishi bilan uning tarkibiy qismi, 
zichligi, harorati va havoning h arakat tezligi o ‘zgarib boradi.
km
ISO 
160 
HO 
120 
100 
to
60
■*)
20
va h a ro ra tn in g y u q o rig a q a ra b o 'z g a rib b o rish sxem asi.
Shim'll tJuIui’i
200 
300 
-**) 
S(«
8-rasm . A tm o sfe ra n in g v ertik al tuzilishi

---

Atm osferaning eng pastki qismi troposfera deb atalib, havo 
massasining 0,8 dan ortiq qismini o ‘z ichiga oladi. Bu qatlam da 
balandlikni har 1 km .ga ortishi bilan harorat o 'rtach a -6°C ga 
pasaya boradi. Troposferaning qalinligi qutb kengliklarida 8­
10 km. bo'lib, ekvatorda 16-18 km .ni tashkil etadi. Zichligi esa, 
yerdan baland k o'tarilgan sari kamayib boradi. Troposferaning 
yuqorida, stratosferaga o 'tish qismida harorat, aksincha, sovib 
-50°C dan -80°C gacha yetadi. Stratosferada yerdan 25 km. 
balandlikkacha harorat o'zgarm ay qoladi. Stratosfera bo'ylab 
quyoshning ultrabinafsha nurlari ta ’sirida o zo n (0 3) hosil bo'ladi. 
U ning eng k o 'p k o n s e n tra ts iy a s i yer y u z id a n 2 2 -2 5 km. 
balandlikda kuzatiladi. Ozon yer sathining yuqori kengliklarida 
k o 'p , o 'rta va quyi kengliklarida kam kuzatiladi. U ning miqdori 
faslga qarab ham o'zgarib turadi: bahorda k o'payadi, kuzda esa 
kam ayadi. Y erdan 55 km. balandlikkacha haro rat ortib, -3-0°C
ga yetadi. Stratosferadan so'ng 
mezosfera 
qatlam i joylashgan 
bo'lib, uning yerdan balandligi 85 km .gacha boradi. Bu qavatda 
harorat asta-sekin pasayib, 85-95 km. balandlikda -100°C dan 
130°C ga yetadi. Bu qavatdan yuqorida