P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

2.2. Atmosferaning ifloslanishi
Atmosferaning ifloslanishi 
deb, bir so‘z bilan aytganda, havo 
tarkibiga begona moddalar va q o ‘shimchalarning m e’yoridan 
ortiq to ‘planishiga aytiladi. Havoning ifloslanishi tabiiy yoki 
sun’iy(antropogen) bo ‘lishi mumkin.

---

Tabiiy ifloslanish. 
A tm osferada doim o m a ’lum m iqdorda 
changlar b o ‘ladi. U tab ia td a sodir b o ‘ladigan tabiiy hodisalar 
n atijasid a hosil b o ‘ladi. B unday chan g larn i 3 turga: y a ’ni, 
m ineral (n oorganik), organik va k o in o t changlariga ajratish 
m u m k in . T o g ‘ j i n s l a r i n i n g y e m ir ilis h i v a n u r a s h i, 
v u lq o n la rn in g otilish i, t o ‘qay va o ‘rm o n la rg a o ‘t ketishi, 
dengiz suvlarining parlan ib h av o d a tuzga aylanishi m ineral 
changlarning hosil bo'lishiga sabab b o'lad i. O rganik changlar 
havoda yashovchi a e ro p lan k to n organizm lar, b ak teriy alar, 
sporalar, o ‘simlik u ru g ‘lari, o ‘simlik va hayvonlarning chirindi 
va c h iq in d ila ri h iso b ig a h osil b o ‘lad i. K o in o t c h a n g la ri 
m e t e o r i tl a r n i n g a tm o s f e r a d a n o ‘tis h v a q tid a y o n g a n
qoldiqlaridir.
Antropogen ifloslanish 
a so sa n tra n s p o rt v o s ita la rid a , 
s a n o a t k o r x o n a l a r i d a va e n e rg iy a is h la b c h iq a r u v c h i 
ta rm o q la rd a o rg an ik y o n ilg ‘ilard an fo y dalan ish natijasid a 
hosil b o 'lad ig an chiqindilar va ajratm alarning havo havzasiga 
tu sh is h i o q ib a tid a s o d ir b o ‘la d i. A tm o sfe ra h a v o s in in g
i f lo s la n is h i m u a m m o s i b u tu n in s o n i y a tn i ta s h v is h g a
s o lm o q d a . Bu m u a m m o , a y n iq s a , s a n o a ti riv o jla n g a n
m a m la k a tla rd a eng o ‘tk ir m u a m m o la rd a n b o ‘lib tu rib d i. 
A tm osfera havosi ifloslanishidan in so nlarg a yetkazilayotgan 
z a ra r sa n o at va m aishiy chiqindilarni ochiq suv havzalariga 
tashlashdan yetkaziladigan z a ra rd an kam emas.
A tm o s f e r a
h a v o s i 
b itm a s - tu g a n m a s
r e s u r s la r
kategoriyasiga kiradi. Am m o insonlarning x o 'ja lik faoliyati 
atm osferaga t a ’sir k o 'rsa ta d i va uning tark ib in i o'zg artirib
yuboradi. B unday o 'zg arish lar k o ‘pincha shunday k a tta va 
tu r g 'u n a h a m iy a tg a egaki, uni h im o y a q ilish c h o ra la rin i 
k o ‘rishga to ‘g ‘ri keladi.
T ranspo rt vositalari va sanoat k orxonalari sonining yildan- 
yilga k o ‘p a y ib b o rish i, tu rli y o n ilg ‘ila rd a n fo y d a la n ish , 
shuningdek, o 'rm o n larn in g kam ayishi, okean suvlarining neft 
m a h s u l o tl a r i b ila n if lo s la n is h i, y a d r o q u r o ll a r i n in g
p ortlatilishi natijasida atm osferadagi kislorod m iqdori keskin 
kam ayib, k a rb o n a t angidridi va azot oksidlari m iqdorining 
oshishi kuzatilm oqda.

---

9-rasm . T u rli xil q azilm a y o n ilg 'ila rd a n (k o 'm ir, n eft, tab iiy gaz) 
fo y d alan ish n a tija s id a a tm o sfe ra h av o si ta rk ib id a k a rb o n a t 
a n g id rid in in g o sh ib b orishi 
(M a n b a : K eeling, W h o rf, W o h lo n va W an d e r Plich, 1995).
A gar havo ta rk ib id a k a rb o n a t an g id rid i m iq d o ri oshib 
boraversa, uning ifloslanishining oldi olinm asa, yana 50 yildan 
so‘ng yer yuzasi h arorati o ‘rtacha 1,5-3,0°C ga oshishi mumkin. 
N a tija d a m u z lik la rn in g e ris h i, o k e a n s u v la ri s a th in in g
k o ‘tarilishi, q uruqlikning bir qismini suv bosishi, geografik 
m uhitning o'zgarishi sodir bo'ladi.
A k a d e m ik A .P . V in o g ra d o v v a F r a n s u a R a m a d a
m a ’lu m o tla r ig a k o 'r a , h o z irg a k e lib a tm o s fe ra d a g i 
uglerod(II)oksidi yildan-yilga ortib borm oqda. Bu holat yonish 
hisobiga yo'qolgan kislorod m iqdoriga mos tushadi. Yer yuzida 
inson paydo b o'lib olov hosil qilishni bilgandan boshlab, toki 
shu kunga q ad ar yondirilgan yonilg'ilar uchun sa rf b o 'lgan 
kislorod 273 m illiard to n n an i tashkil qilgan. S h un dan 246 
milliard tonnasi yoki 90 foizi keyingi 100 yillikka to 'g 'ri keladi.
Uglerod aylanm a harakatining buzilishi va atm osferada SO, 
ning yig'ilishi Y erdagi kim yoviy m u v o zan atg a k a tta t a ’sir 
k o 'rsa ta d i. A tm osfera havosi asosan y o n ilg 'i resu rslaridan 
foydalanish ko'lam ining o'sishi hisobiga ifloslanadi. Hozirgi 
kunga kelib yonilg'i resurslaridan foydalanish 22 m illiard tonna 
shartli yonilg'i birligiga yetdi. Buning yarm idan ko'pi rivojlangan 
dav latlar hissasiga to 'g 'r i keladi. Y o n ilg 'ilar yondirilganda

---

10-rasm . A tm o s fe ra d a z a ra rli g a z la r m iq d o rin in g o s h ib b o rish i bilan 
o 'r ta c h a h a ro r a tn in g o ‘zg arish i o ‘rta sid a g i b o g 'liq lik .
atm osferaga asosan uchuvchan qurum , o lting u g u rt va azot 
oksidlari chiqadi. B a’zan gazlar vanadiy, ftor birikm alari, chala 
y o n g a n m a h s u lo tla rn i o 'z id a s a q la g a n b o ‘la d i. S a n o a t 
k o rx o n a la ri va tra n s p o rt v o sita la rin in g ja d a l s u r’a tla rd a
rivo jlanishi va k a tta m iq d o rd a y o n ilg 'ila rn in g yondirilishi 
natijasida atm osferadagi erkin kislorod zaxiralari tez sur’at bilan 
s a rf b o 'lm o q d a va u g le ro d (II)o k sid in in g m iq d o ri keskin 
oshm oqda. O qibatda tabiatda uglerodning aylanm a harakati 
buzilmoqda.