Parazitar kasalliklarga qarshi ilojlar rejasi bilan tanishish va bajarishda qatnashish. Reja

Parazitlarga qarshi kurash chora-tadbirlari.

Invazion kasalliklarga qarshi kurash chora-tadbirlari infeksion kasalliklarda olib boriladigan tadbirlardan farq qiladi. Infeksion kasalliklarning oldini olishda emlash, seroterapiya, dezinfeksiya va karantin keng qo‘llaniladi. Invazion kasalliklarda esa emlash va seroterapiyani qo‘llash amaliyotda keng tarqalmagan. Karantin va ba’zi bir cheklashlar bir qator antropozoonoz kasalliklarda o‘rnatiladi.
Odamlarda uchraydigan ba’zi invazion va infeksion kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarining tarqatuvchilari ko‘p hollarda hayvonlarda parazitlik qiladi. Shuning uchun hayvonlar tanasidan bunday tarqatuvchilarni yo‘q qilish kasalliklarning oldini olish tadbirlaridan biri hisoblanadi. Binobarin, parazitlarga qarshi olib boriladigan veterinariya tadbirlari nafaqat hayvonlarga, balki odamlarga ham qaratilgandir.
Invazion kasalliklarning oldini olishga qaratilgan umumiy chora-tadbirlarga hayvonlarni to‘la qimmatli oziqlantirish, qulay zoogigiyenik shart-sharoitlar yaratish va yaxshisaqlash, kun tartibiga rioya qilish, veterinariya-sanitariya qoidalariga qattiq amal qilish, tabiiy yaylovlarni yaxshilash va sun’iy madaniy yaylovlar tashkil etish, suv ichadigan joylarning gigiyenik holatini yaxshilash, go‘nglarni biologik qayta ishlash, xo‘jaliklardan mollarni olib chiqishda ularni parazitar kasalliklarga tekshirish, xo‘jalikka olib kelinayotgan yangi hayvonlarni tekshirish va karantin joriy etish, zarur holatlarda bunday hayvonlarni emlash va degelmintizatsiya qilish ishlari kiradi.
Invazion kasalliklar qo‘zg‘atuvchilariga qarshi kurash chora-tadbirlarining asosi bo‘lib, biologik va kimyoviy kurash choralari kiradi.
Biologik kurash choralariga go‘ngni biotermik usulda zararsizlantirish, yaylovlarda haydash va melioratsiya ishlarini olib borishlar, suv havzalarini quritish, yaylov maydonlarini almashtirishlar kiradi.
Invazion kasalliklarga qarshi kurashning kimyoviy usulida insektoakarisidlardan foydalaniladi. Ularni hayvonning terisiga surtish orqali, kanalar va parazit hasharotlar yo‘qotiladi. Gelmintozlarni profilaktika qilishda hayvonlarning oziqasiga maxsus kimyoviy vositalarni qo‘shib berish tavsiya etilgan. Ba’zi protozoy kasalliklarni profilaktika qilish uchun hayvonning terisi ostiga yoki qonga qo‘zg‘atuvchilarni o‘ldiruvchi yoki uning faolligini cheklovchi vositalar yuboriladi.
Gelminsizlantirish deganda kimyoviy dori-darmonlarni qo‘llash yo‘li bilan hayvonlar organizmini gelmintlardan tozalash tushuniladi. Majburiy (davolash), preimaginal, diagnostik va profilaktik degelmintizatsiyalar mavjud.
Dezinvaziya (fransuzcha des – yo‘g‘otish ma’nosini anglatuvchi old qo‘shimcha, lotincha invasio – hujum qilish, biror organizmga bostirib kirish) deyilganida tashqi muhitda odam, hayvon va o‘simliklar invazion kasalliklari qo‘zg‘atuvchilarining kasallik chaqiruvchi elementlarini (gelmintlar tuxumi va 29 lichinkalari, koksidiyalar oosistalari va boshqalarni) yo‘qotish tushuniladi.
Veterinariya amaliyotida profilaktik, odatdagi va yakunlovchi dezinvaziyalar farq qilinadi. Dezinvaziya obyektlari bo‘lib, binolar, tuproq, hayvonlar chiqindilari va boshqalar hisoblanadi.
Dezinvaziyaning quyidagi usullari mavjud:
1. Mexanik usulda – zararsizlantirilayotgan obyekt invazion kasalliklar qo‘zg‘atuvchilaridan mexanik usulda tozalanadi. Yig‘ilgan chiqindilar ma’lum joylarga olib borilib zararsizlantiriladi.
2. Fizikaviy usulda – invazion elementlarni yo‘qotish uchun quyosh nuri, ultrafiolet lampalar, qurutish, muzlatish, yuqori harorat ionlovchi radiatsiya, elektroenergiya va boshqalardan foydalanadi.
3. Kimyoviy usulda turli xil vositalar (oksidlovchilar, organik birikmalar, ishqorlar, og‘ir metall tuzlari, kislotalar) invazion elementlarni yo‘qotish uchun qo‘llaniladi.
4. Biologik usul invazion kasalliklar qo‘zg‘atuvchilariga qarshi kurashda ularning biologik agentlaridan (tabiiy kushandalaridan) foydalanishga asoslangan.
Qishloq xo‘jaligi va uy hayvonlari bir qancha infeksion va invazion kasalliklar bilan kasallanib, ular kasallik manbayi sifatida faqat atrofdagi hayvonlargagina emas, balki ular bilan bevosita aloqada bo‘lgan odamlarga ham kasalliklarni yuqtiradi. Odamlar hamda qishloq xo‘jaligi va uy hayvonlari uchun umumiy bo‘lgan kasalliklarga antropozoonoz (grekcha anthros – odam, zoon – hayvon, nosos – kasallik) kasalliklar deyiladi. Parazit chuvalchanglar tomonidan chaqiriladigan bir qancha antropozoonoz kasalliklar ma’lum. Masalan, fassioly- 30 oz, dikroselioz, teniidoz, teniarinxoz, senuroz, sistiserkoz, dipilidioz, trixinellyoz va boshqalar.
Go‘sht mahsulotlarini veterinariya-sanitariya nazoratidan o‘tkazish, aholining umumiy va sanitariya madaniyati darajasini oshirish, yaylovlar va hayvonlar suv ichadigan joylarning kasallik qo‘zg‘atuvchisining tuxum va lichinkalari bilan ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik, tabiiy-geografik sharoitlarni yaxshilash atropozoonozlarga qarshi kurash va ularni yo‘qotishda katta ahamiyatga ega.
Antropozoonoz kasalliklarining turli uy va qishloq xo‘jaligi hayvonlari orqali odamlarga yuqishini hisobga olib, hayvonlar orasida bir qator profilaktika tadbirlarini olib borish kerak.
Umumiy tadbirlar ichida hayvonlar saqlanadigan joylarni ozoda tutish, hayvonlar orasida kasallik aniqlansa, uning yon-atrofidagilarga tarqalib ketmasligi chora-tadbirlarini ko‘rish birinchi galdagi vazifa hisoblanadi. Bu borada veterinariya xodimlarining ishi alohida o‘rin tutadi. Sut, go‘sht, teri va boshqa mahsulotlar gigiyena qoidalarga rioya qilingan holda saqlanishi va tegishli korxonalarga jo‘natilishi lozim.
Fermalar, sut, go‘sht va terini qayta ishlaydigan korxonalar va qushxonalarning ishchi-xizmatchilari muntazam ravishda dispanser tekshiruvidan o‘tkazilishi va tegishli ko‘rsatmalarga asosan emlanishi lozim.
Antropozoonoz kasalliklarning oldini olishda kalamush, ko‘rsichqon, yumronqoziq, sichqon, kana, chivin, pashsha, suvarak, o‘rgimchak va boshqa tarqatuvchilarni o‘z vaqtida maxsus vositalar bilan yo‘qotib turish muhim ahamiyatga ega.
Kasalliklarga qarshi kurashda sanitariya maorifining roli katta. Aholi orasida, maktablarda, korxona va tashkilotlarda kasalliklarning kelib chiqishi, ularning oldini olish tadbirlari haqida, shaxsiy va umumiy gigiyena qoidalariga rioya qilish to‘g‘risida keng tushuntirish ishlari olib borish maqsadga muvofiqdir.
Devastatsiya lotincha devastatio so‘zidan olingan bo‘lib, yo‘qotish, yo‘q qilish, qirib tashlash ma’nolarini anglatib, odam, hayvon va o‘simliklarda uchraydigan infeksion va invazion kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilarini rivojlanishini barcha bosqichlarida mexanik, fizik, kimyoviy va biologik usullar bilan yo‘qotishga qaratilgan tadbirlar majmuasidir. Ushbu tushuncha ilk marotaba akademik K. I. Skryabin tomonidan 1944- yilda fanga kiritilgan.
K. I. Skryabin devastatsiyani ikki yo‘nalish bo‘yicha olib borishni tavsiya etgan. Birinchisi, ommaviy (total) devastatsiya bo‘lib, odam va hayvonlar uchun eng xavfli bo‘lgan parazitlarni (exonokokk, senur, qoramol va cho‘chqa solityorlari, askarida va b.) ma’lum hududlardan butunlay yo‘qotishga aytiladi. Ommaviy devastatsiyaga misol tariqasida Buxoroda odam uchun eng xavfli bo‘lgan rishtaning butunlay tugatilishini keltirish mumkin. Ikkinchisi, qisman devastatsiya deyilib, bunda ba’zi guruh parazitlarni (jigar qurti, moniyeziya, trixostrongilidlar va boshqalar) sifat va miqdor jihatdan tubdan kamaytirishga erishishdan iborat.
Mamlakatimizda hatto parazitar kasalliklar bo'yicha alohida hujjat nashr etilgani ajablanarli emas - SanPiN. Albatta, uning hammasi aynan shunday muammoga bag'ishlangan emas, balki turli korxonalar o'z faoliyatini kasalliklarning tarqalish xavfini minimallashtiradigan tarzda tashkil etishlari uchun alohida boblar kiritilgan. Nima uchun bu juda muhim? Qanday hisoblanganOlimlarning fikriga ko'ra, odamlar va hayvonlar uchun xavfli bo'lgan bir yarim mingga yaqin kasalliklar mavjud va bu yuqumli patologiyalarning umumiy sonining deyarli to'rtdan bir qismini parazitozlar - to'rt yuzga yaqin navlarini tashkil qiladi.
Mamlakatimizda parazitlar qoʻzgʻatuvchi 36 ta kasallik keng tarqalgan. Sog'liqni saqlash vazirligining rasmiy statistikasida 13 turga e'tibor qaratilgan. Ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, shtat hududida bunday kasalliklarga chalingan ikki o'n milliondan ortiq odamlar bor. Aholini gigiena bo'yicha o'qitishga urinishlarga qaramay, asta-sekin bemorlarning soni ko'payadi. Kasalliklarning oldini olish va tarqalish darajasini pasaytirishga qaratilgan yangi qonun hujjatlarining kiritilishi ham yordam bermaydi.
Hozirgi vaqtda hayvonlar va odamlarning yuqumli va parazitar kasalliklari rivojlanishi bilan bog'liq muammolarni bartaraf etishning iloji yo'q: ko'pincha odamlar uy hayvonlaridan yuqadi. Gelmintlar avval hayvon tanasida parazitlik qiladi, shundan keyingina ular inson tanasiga o'tadi. Termik ishlov berilmagan yoki yomon ishlangan cho'chqa go'shti, mol go'shti va baliq iste'mol qilinsa, kasal bo'lish xavfi mavjud. Mushuk va itlardan patologik vositani o'tkazish holatlari kam uchraydi. Siz yovvoyi hayvonlardan, o'simlik ovqatlari va parazit lichinkalari kirgan suv orqali yuqishingiz mumkin.
Uy hayvonlari ayniqsa xavfli, ularda toksokara juda keng tarqalgan. Mikroskopik zararkunandalarning bu xilma-xilligi visseral toksokarozni boshlaydi. Nisbatanko'pincha kasallik bolalarda tashxis qilinadi. Asosiy ko'rinish - ko'z patologiyasi, allergiya, bronxial astma. Miya to'qimalarining tuzatib bo'lmaydigan shikastlanishi mumkin. Rossiya Federatsiyasi hududida parazitar kasallikning oldini olish muammosi bizning odatiy turmush tarzimizning o'ziga xos xususiyatlarida yotadi. Bolalar, ayniqsa kichiklar, ko'pincha toksokara tuxumlari bilan ifloslangan qum qutilarida o'ynashadi. Shifokorlarning fikriga ko'ra, inson yashaydigan muhitning ifloslanishi barcha yoshdagi odamlar uchun bir xil darajada xavflidir.
Mamlakatimizda shifokorlar tomonidan roʻyxatga olingan toksokarozning faqat rasmiy holatlari soʻnggi bir necha oʻn yillikda yuz baravar koʻpaygan. SanPiN-da parazitar kasalliklarning oldini olishga bag'ishlangan qoidalar ma'lum darajada vaziyatni nazorat qilish uchun tuzilgan, ammo hozircha vaziyatni yaxshi tomonga o'zgartirishning hech qanday usuli yo'q. Gap shundaki, epidemiologik vaziyat deyarli har qanday aholi punktida, ayniqsa yirik aholi punktlarida yashovchi yovvoyi itlar tomonidan yomonlashmoqda. Poytaxtda milliondan ortiq hayvonlar shu tarzda yashab, yuzlab tonna yuqumli najasni keltirib chiqarishi ma'lum. Veterinariya xizmatlarini o'rganish shuni ko'rsatadiki, yovvoyi itlar orasida toksokaralar yarmidan ko'pida kuzatiladi. Barcha tuproq namunalarining taxminan 40% parazit tuxumlari bilan infektsiyani ko'rsatadi. Bu o'yin maydonchalari, bolalar zonalari, turar-joylardagi qo'shni uchastkalar uchun ham xosdir.
Toxokara parazitar kasallikning qo'zg'atuvchisi bo'lib, uy itining tanasida bo'lmasligi mumkin va hali hamhayvon inson infektsiyasining manbaiga aylanadi. Biror kishi lichinkani ko'chadan panjalarida olib kelishi mumkin. Inson tanasiga, ayniqsa bolalarga kirib borish vaqt masalasiga aylanadi.
Soʻnggi paytlarda yirik shaharlarda itlar soni juda koʻpaydi. Shifokorlarning fikricha, bu toksokarozni asosiy gigiena muammolaridan biri deb hisoblashga majbur qiladi. Bu ekologiya, tuproqni tozalash nuqtai nazaridan muhimdir. Tuproqni xavfli patogendan himoya qilish uchun hozirda mavjud bo'lgandan ko'ra samaraliroq choralar talab qilinadi. Bugungi kunda toksokaroz haqli ravishda jamiyat uchun eng xavfli gelmintozlardan biridir. Shahar aholisi uchun xavf juda va juda yuqori.
Parazitar kasalliklar muammosiga bag'ishlangan nashrlardan ko'rinib turibdiki, toksokaraga qaraganda bir oz kamroq, lekin hali ham juda tez-tez atrof-muhitda baylisaskaris tuxumlari mavjud. Ushbu patologik agent odatda rakunning tanasida yashaydi, odamlarda u og'ir kasallikni qo'zg'atadi, o'limga olib keladigan yuqori ehtimollik bilan. Agar odamlar yovvoyi yenotlarni boqsa, infektsiya ehtimoli ayniqsa yuqori bo'ladi.
Kistik echinokokkoz holatlari kam uchraydi. Alveokokkozli bemorlar nisbatan tez-tez uchraydi. Bu kasalliklar juda xavfli, og'ir deb hisoblanadi. Parazit inson tanasiga itlar bilan aloqa qilish orqali kiradi. Agar ish ayniqsa og'ir bo'lsa, hatto bemorni operatsiya qilish ham davolanishga imkon bermaydi. Bunday holda, kemoterapi ko'p yillar davomida ko'rsatiladi - ko'pincha oxirigacha.hayot. Prognoz deyarli har doim noqulay.
Echinokokkoz - tsistodlar sinfiga mansub mikroorganizmlar qo'zg'atuvchi parazitar kasallik. Tuxumni itlar jinsiga mansub shaxslar qo'yadi - ular gelmintlarning oxirgi mezbonlaridir. Atrof muhitda tuxum qobiqdan xalos bo'lib, onkosferaga aylanadi. Agar biror kishi bunday shakllanishni yutib yuborsa, shar ichak devorlari orqali qon aylanish tizimiga kiradi va ichki tizimlar orqali tarqaladi. O'pka tizimi va miyaga zarar etkazish xavfi mavjud. Buyraklar va jigar ta'sir qilishi mumkin. Tegishli lokalizatsiyani tanlagandan so'ng, onkosfera larvokistga aylanadi.
Alveokokkoz parazitning oxirgi xosti bilan aloqani keltirib chiqaradi. Koprofagiya gelmint tarqalishining asosiy yo'lidir. INFEKTSION aerogen yo'l bilan, aloqa orqali, qo'l va suv, lenta tuxumlari bilan ifloslangan oziq-ovqat orqali yuqishi mumkin. Yuqish omillari orasida o't va havo, oziq-ovqat, hasharotlar bor.
Parazit kasallikning epidemiologiyasini oʻrganar ekan, olimlar maʼlum xavf guruhlari borligini aniqladilar – tez-tez kasal boʻladigan odamlar, shuningdek, kasalligi ogʻirroq boʻlgan odamlar. Xavf omillari shaxsning faoliyati, uning ijtimoiy mavqei, iqtisodiy faoliyati bilan belgilanadi. Xatarlar chorvachilik, rezavor mevalar, parazit bilan kasallangan sabzavotlarni iste'mol qilishdan kelib chiqadi. Qo‘ychilik ham xavf omilidir.
Parazit kasallikning rivojlanishiga moyillik ikkinchi darajali erkaklarda kuzatiladi.qon guruhi. Ularning kasalligi ko'pincha o'pka va jigarga ta'sir qiladi. Larvakistlar organizmga mahalliy, tizimli ta'sir ko'rsatadi. Immunitet bostiriladi, sensitizatsiya reaktsiyasi rivojlanadi, metabolizm buziladi. Ba'zida siz darhol shakldagi allergik reaktsiyalarni ko'rishingiz mumkin, tizimli amiloidoz, fibroz ehtimoli mavjud. Limfatik, yurak, qon tomir tizimlariga mumkin bo'lgan zarar. Yallig'lanish o'choqlari larvokist yaqinidagi joylarda nekrotik jarayonlarga olib keladi.
Ishning simptomatologiyasi organizmga kirgan patogen turiga bog'liq. Agar odam tezda charchagan bo'lsa, ko'pincha o'zini yomon va zaif his qilsa, siz parazitar kasallikdan shubha qilishingiz mumkin. Bemorda allergik reaktsiyalar mavjud, ko'pincha teri toshmasi paydo bo'ladi, tuyadi yomonlashadi. Ba'zi gelmintlar bilan tuyadi faollashishi mumkin. Variantlarning har qandayida vazn kamayadi. Bundan tashqari, parazitlar bilan infektsiya najas, qusish va ko'ngil aynishning buzilishi sifatida namoyon bo'ladi. Sizning oshqozoningiz og'riydi. Najasni tekshirish orqali parazitlarning parchalarini yoki butun shaxslarni topish mumkin.
Ba'zi invaziya turlari bilan bemor anus yaqinida qichishishdan xavotirda. Uyqu buziladi. Tahlillar qondagi gemoglobin kontsentratsiyasining pasayishini ko'rsatadi. Qizil qon hujayralari sonining kamayishi mumkin. Oshqozon-ichak traktida uya qilmaydigan nisbatan kam uchraydigan parazit shakllari mavjud. Bular invaziya maydoniga bog'liq alomatlarga olib keladi. Shunday qilib, agar parazit jigarda yashasa, bemor o'ng tomonda qovurg'alar ostida ko'ngil aynishi va og'riqni his qiladi, terining soyasi sarg'ish rangga o'zgaradi.
Yuqumli va parazitar kasalliklarning oldini olish samarali boʻlishi uchun qanday kasalliklar borligini bilish kerak. Gelmintozlar luminal, gepatobiliar, to'qima, o'pkaga bo'linadi. Oftalmik gelmintozlar mavjud. Filariaz bu guruhga tegishli. Ko'pincha tibbiy amaliyotda pinworms, dumaloq qurtlar, qamchi qurtlari mavjud. Giardiaz holatlari kam uchraydi.
Tuxum, lichinkalar inson tanasiga oziq-ovqat, meva, sabzavotlar, yetarlicha yuvilmagan, tarkibida tuproq qoʻshimchalari boʻlgan mahsulotlar bilan kirishi mumkin. Muayyan xavflar yomon yuvilgan idishlar va yomon qo'l gigienasi bilan bog'liq. Shunga ko'ra, asosiy profilaktika chorasi gigiena talablari va qoidalariga mukammal rioya qilishdir.
Parazit tuxumini yutib yuborsangiz, pinworm bilan kasallanishingiz mumkin. Bu odamning qo'liga tushishi mumkin. Ko'pincha bu agentning tuxumlari tirnoq ostida topiladi. Parazitar kasalliklarning oldini olishning asosiy chorasi shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilishdir. Bunday invaziya bilan kasallangan odam parazit tuxumlarini atrof-muhitga chiqaradi. Ular uy-ro'zg'or buyumlari, kiyim-kechak va choyshablar, uy-ro'zg'or buyumlariga murojaat qilishlari mumkin. Agar sog'lom odam bunday narsalarga tegsa, qo'llar tuxum bilan kasallanadi va ular ichkariga kirishi mumkin.
Giardia keltirib chiqaradigan parazitar kasallikning oldini olishda samarali bo'lish uchun siz ushbu patologik agent tomonidan yuqtirish mexanizmini bilishingiz kerak. Asosiy yo'nalish og'iz-najasdir. Ushbu infektsiyaga duchor bo'lgan odam tuxumni ma'lum kunlarda - ular tanada to'planganda chiqaradiyetarli. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, kuniga ikki million nusxagacha tarqatish mumkin.
Parazitar kasalliklar diagnostikasi bir necha ketma-ket bosqichlarni o'z ichiga oladi. Birinchidan, shifokor shikoyatlarni aniqlaydi, kasallik tarixini o'rganadi, keyin bemorni laboratoriya tekshiruvlariga yo'n altiradi. Tuxumni aniqlash uchun najas namunalarini oling. Elishay tahlili uchun oz miqdorda qon oling. Ushbu tadqiqot gelmintlarga qarshi antikorlarni, patogenni aniqlash va yo'q qilishga qodir immunitetning oqsil elementlarini aniqlashga yordam beradi.
Vaziyatni aniqlash uchun ichak traktining rentgenologik tekshiruvi ko'rsatiladi. Agar bo'shliqlarda ko'plab patogenlar to'plangan bo'lsa, ularni rasmda ko'rish mumkin. Enterobiozni aniqlash uchun qirib tashlash kerak. Smear mikroskop ostida tekshiriladi. Agar tuxum topilsa, tashxis tasdiqlanadi. Ba'zida najasda qurtlar kuzatiladi. Ba'zi hollarda yuqumli kasallik bo'yicha mutaxassis tomonidan tekshiruv qo'shimcha ravishda belgilanadi.
Parazit kasalliklarni davolash faqat mutaxassis nazorati ostida amalga oshiriladi. Shifokor dori-darmonlarni buyuradi. Bosqindan xalos bo'lish va infektsiyaning oqibatlarini bartaraf etish uchun ko'p to'liq terapevtik kurs buyuriladi. Ba'zida operatsiya kerak bo'ladi. Bemorga antigistaminlar, probiyotiklar, enterosorbentlar ko'rsatiladi. Agar anemiya aniqlansa, foliy kislotasi, temir o'z ichiga olgan preparatlar, vitaminlar buyuriladi. Muayyan farmatsevtika mahsulotini tanlash anemiya turiga asoslanadi.
O't yo'llarining diskinezi uchun ushbu moddaning chiqishini rag'batlantiradigan, kanallar devorlarining ohangini barqarorlashtiruvchi preparatlar kerak bo'ladi. Odatda, ovqat hazm qilish traktining ish faoliyatini yaxshilash uchun qo'shimcha ravishda ferment preparatlari buyuriladi. Oziq-ovqat bilan un va shirinliklarni iste'mol qilishni kamaytiring, uglevodlar miqdorini kamaytiring. Terapevtik kurs nafaqat bemorga, balki u bilan bir uyda yashovchi barcha qarindoshlariga ham ko'rsatiladi, chunki yuqumli o'choq xavfi mavjud. Gigiena uchun javobgar bo'lish juda muhimdir. Zig'irni qaynatish va davolanishning butun davrini ehtiyotkorlik bilan dazmollash tavsiya etiladi. Qo'lingizni muntazam ravishda sovun bilan yuvishni odat qilish bir xil darajada muhimdir. Uzun tirnoqlarni kesish tavsiya etiladi.
Parazit kasalliklarning oldini olish juda oddiy va ayni paytda nihoyatda qiyin vazifadir. Bunday patologiyalarni istisno qilish uchun gigienik choralarga katta mas'uliyat bilan rioya qilish kerak. Umuman olganda, bu etarli, lekin ko'pchilik uchun ular qiyin. Oziq-ovqat va qo'llarni yaxshilab yuvish muhimdir. Yosh bolalar ayniqsa qattiq nazorat ostida. Hayvonlar keltirib chiqaradigan xavfni eslab qolish va iloji bo'lsa, hayvonlar dunyosining har qanday vakillari bilan aloqa qilishni istisno qilish kerak.
Barcha parazitlar evolutsion taraqqiyot jarayonida erkin yashovchi organizmlardan kelib chiqqan.
Ko‘pchilik ektoparazitlar yirtqichlikdan sekinlik bilan oziqlanish muddatining cho‘zilishi, jumladan, yirtqich turbellariyalardan har xil monogenetik so‘rg‘ichlilar kelib chiqqanligi haqida ma’lumotlar mavjud.
Ektoparazitm bo‘g‘imoyoqlilar o‘rtasida ko‘p uchraydi. Evolutsiya jarayonida bo‘g‘imoyoqlilar umurtqali hayvonlar bilan tez-tez oziqaviy bog‘lanishda bo‘lishi orqali asta sekin ektoparazitlarga aylanib borgan. Misol tariqasida, kanalar, par va patxo‘rlar, junxo‘r, bit va burgalarni keltirish mumkin.
Endoparazitlarning kelib chiqishi ko‘p jihatdan ektoparazitlarning evolutsiyasi bilan bevosita bog‘liq. Jumladan, terida yopishib parazitlik qiluvchi infuzoriyalarning bir guruhi, hasharotlar lichinkalari endoparazitlarga aylangan.
Fanga ma’lum bo‘lgan 2 million turdagi hayvonlarning 4–6% parazit tarzda hayot kechiradi.
Binobarin, parazitizm tabiatda keng tarqalgan hodisa bo‘lib, hayvonot dunyosining hamma guruhlari tarkibida uchraydi.
Parazitlik bilan hayot kechiruvchi organizmlar o‘z xo‘jayini organizmida yashash muddatlariga qarab vaqtinchalik va statsionar parazitlarga bo‘linadi.
Vaqtinchalik parazitlarning rivojlanish bosqichlari – tuxumdaligidan boshlab to voyaga yetguniga qadar bo‘lgan bosqichlari xo‘jayin organizmidan tashqarida bo‘lib, xo‘jayin tanasiga ular faqatgina oziqlanish maqsadida o‘tadi. Ularga so‘nalar, chivinlar, taxtakanalar va boshqa kanalarni kiritish mumkin. Bunday parazitlar davriy ravishda o‘z xo‘jayinlariga oziqalanish maqsadida tashlanib turadi va ular ektoparazitlar hisoblanadi.
Statsionar parazitlar o‘z xo‘jayinlarini uzoq vaqt yoki butun umri mobaynida zararlab, xo‘jayindan faqatgina oziqa manbayi sifatida emas, balki yashash makoni sifatida ham foydalanadi. Bunday parazitlar xo‘jayinning tana yuzasida yoki uning ichki a’zolarida parazitlik qiladi.
O‘z navbatida, bu parazitlarning doimiy va davriy shakllari mavjud.
Doimiy parazitlar (bitlar, qo‘tir kanalar, patxo‘rlar, junxo‘rlar va boshqalar) xo‘jayin tanasida yoki uning ichki a’zolarida barcha biologik rivojlanish bosqichlarini amalga oshirib, butun hayoti davomida yashaydi.
Davriy parazitlar rivojlanishining ma’lum bosqichlaridagina xo‘jayinni zararlaydi. Bu holatda parazit va erkin yashovchi avlodlar almashinib turadi. Masalan, teri ostida parazitlik qiluvchi so‘nalarning lichinkalik bosqichlari xo‘jayin organizmida kechadi, g‘umbak va voyaga yetgan shakllarida parazitlik bilan hayot kechirmaydi.
Parazitlar xo‘jayin organizmida joylashuviga ko‘ra ekto- va endoparazitlarga bo‘linadi.
Ektoparazitlar xo‘jayin organizmining terisi, juni, par va patlari, jabralariga yopishib hayot kechiradi. Monogenetik so‘rg‘ichlilar, zuluklar, ayrim qisqichbaqasimonlar, kanalar, bit, burga, pashshalar, chivinlar shunday parazitlar qatoriga kiradi.
Endoparazitlar xo‘jayin organizmining ichki a’zolarida, to‘qima va hujayralarida yashaydi. Tabiatda ko‘pchilik parazitlar endoparazitlar hisoblanib, ular orasida sodda hayvonlardan tortib, bo‘g‘imoyoqlilargacha uchraydi.
Hayot jarayoni bitta xo‘jayin bilan bog‘liq bo‘lgan parazitlar bir xo‘jayinli yoki gomoksen parazitlar deyiladi. Masalan, Eimeria stiedae faqatgina quyonlarni zararlaydi.
Rivojlanish jarayonida ikki va undan ortiq xo‘jayin ishtirokiga ehtiyoj sezadigan parazitlar ko‘p xo‘jayinli yoki geteroksen parazitlar deyiladi. Masalan, trematodalarning jinsiy voyaga yetgan shakllari umurtqali hayvonlar organizmida, lichinkalik shakllari esa chuchuk suv molluskalari organizmida parazitlik qiladi.
Parazitning jinsiy voyaga yetishi va ko‘payib avlod berishi qaysi organizmda o‘tsa, o‘sha organizm parazit uchun asosiy yoki definitiv xo‘jayin deyiladi.
Oraliq xo‘jayin organizmida parazitning lichinkalik bosqichi jinssiz yo‘l bilan rivojlanadi. Masalan, chuchuk suv molluskalari trematodalar rivojlanishida oraliq xo‘jayin vazifasini bajaradi. Ba’zi bir parazitlar xayot jarayonida bir necha oraliq xo‘jayinlar ishtirok etadi. Ikkinchi oraliq xo‘jayin qo‘shimcha xo‘jayin deb atalib, parazit uning organizmida rivojlanishining ma’lum bosqichlarini o‘tadi. Masalan, lansetsimon so‘rg‘ichning rivojlanishida Formica va Proformica avlodiga mansub chumolilar qo‘shimcha xo‘jayin vazifasini bajaradi. Rezervuar xo‘jayin organizmida parazit o‘z hayotchanligini saqlab qoladi va to‘planib turib, turning saqlanish darajasini oshiradi.
Rezervuar xo‘jayin parazitning rivojlanish bosqichlarida ishtirok etishi shart emas, chunki bu xo‘jayin organizmida parazitning rivojlanishi kuzatilmaydi. Antilopalar – tripanosoma uchun rezervuar xo‘jayin, kemiruvchilar leyshmaniya uchun, cho‘rtan baliq keng tasma chuvalchang uchun rezervuar xo‘jayin bo‘lib xizmat qiladi. Parazit rivojlanishi uchun xo‘jayin organizmida qulay sharoit topa olsa, bunday xo‘jayin obligat (lotincha obligatus – har doimgi, albatta zarur bo‘lgan degan ma’noni bildiradi) xo‘jayin hisoblanadi.
Parazitlar ba’zi hayvonlar organizmida ma’lum muddat yashashi mumkin, ammo bunday xo‘jayinlar organizmiga ular evolutsiya jarayonida yashashga va rivojlanishga to‘lig‘icha moslashmagan. Bunday xo‘jayin parazit uchun fakultativ (lotincha facultas, facultatis – har doimgi emas, shart bo‘lmagan ma’nosini beradi) xo‘jayin deyiladi. Ko‘pchilik hollarda bunday xo‘jayinlar organizmida parazitlar o‘zlarining rivojlanish bosqichlarini tugallay olmaydi va tez nobud bo‘ladi.
Parazitlik qilish davrida parazitlik hayot sharoiti ularning morfo-anatomik tuzilishi, rivojlanishi va ko‘payishini katta o‘zgarishlarga olib kelgan. Bu o‘zgarishlar, asosan, ikki xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.
1. Regressiv moslashishda parazitlarning harakat a’zolari (tuklar, xivchinlar, oyoqlar, qanotlar), asab tizimi,sezgi a’zolari, ovqat hazm qilish a’zolari tuzilishi va faoliyati kichiklashgan, soddalashgan yoki butunlay yo‘qolib ketgan. Gavdasining rangi yo‘qolgan. Masalan, tasmasimon chuvalchanglarda ovqat hazm qilish tizimi, bitlarda qanotlarning yo‘qolib ketganligini misol tariqasida keltirish mumkin.
2. Progressiv moslashishda parazitizm hodisasi tufayli yangi a’zolar va moslamalar paydo bo‘ladi (so‘rg‘ichlar, ilmoqlar, xitinli tishlar, xartumlar, sanchuvchi organlar, tirnoqlar, turli xil bezlar). Parazitlar gavdasining yirik bo‘lishi, germofroditizm, bir organizmda bir necha jinsiy a’zolar tizimining bo‘lishi (sestodalarda), haddan tashqari serpushtlik, xo‘jayin almashtirish, lichinkalik davrida ko‘payish, migratsiya, turli xil toksik moddalarni ishlab chiqarishga tezkorlik bilan moslashishni misol tariqasida keltirish mumkin.
Parazit va xo‘jayin munosabatlari uch xil shaklda namoyon bo‘ladi.
1) parazitning xo‘jayinga ta’siri;
2) xo‘jayinning parazitga ta’siri;
3) tashqi muhitning parazitga va xo‘jayinga ta’siri.
Parazitning xo‘jayin organizmiga patogen ta’sirining quyidagi xillari mavjud.
1. Mexanik ta’sirda turli-tuman parazitlar xo‘jayinning to‘qima va a’zolarida yashab, ularni mexanik jihatdan qattiq shikastlaydi.
2. Toksik ta’sirda xo‘jayin organizmiga tushgan parazitlar o‘zlaridan har xil zaharli moddalarni ajratadi. Bu moddalar qon va limfa orqali organizmga tarqalib, salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada ayrim a’zolarning faoliyati buziladi.
3. Allergiya parazitar kasalliklarda, ayniqsa, gelmintozlarda xo‘jayin organizmining javob reaksiyasi sifatida namoyon bo‘ladi. Gelmintlarning antigenlari oqsil-polisaxarid tabiatli bo‘lib, kimyoviy tarkibi va faolligi bo‘yicha farq qiluvchi katta miqdordagi (20 dan ziyod) fraktsiyalarga ega.
4. Ko‘pchilik gelmintozlarda inokulatsiya (lotincha in -ichiga acule – nish, nayza – gelmint lichinkalari yoki bo‘g‘imoyoqlilar yordamida mikroorganizmlarning xo‘jayin organizmiga kiritilishi) va patogen mikroorganizmlarning faollashuvi kuzatiladi.
Xo‘jayinning parazitga ta’siri xo‘jayinning hujayra, to‘qima va gumoral reaksiyalari bilan yuzaga chiqadi. Reaktsiyalar parazitning hayot faoliyatini tugatishga va ularni organizmdan chiqarib yuborishga qaratilgan.

5.