Azərbaycan alimlərindən Ziya Bünyadovun, Abuzər Xələ fo -
vun, Məmməd Adilovun müxtəlif əsərlərindəki tarixi faktlara
söykənməliyik.
Tədqiqat işi ilə bağlı araşdırmalarımıza nəzər salmaz-
dan öncə, kitabın bu hissəsində əks olunan elmi müka limə -
mi zin terminoloji bazasına, bəzi anlayışların ilkin və sonrakı
mənalarına diqqət yetirməliyik. İlk növbədə qeyd etməliyik
ki, bu yarımfəsildə istifadə edəcəyimiz “kitab”, “mübadilə” və
“beynəlxalq” terminləri qədim və orta əsrlərdəki analo giya -
sında başa düşülməli, o dövrdə işlədilən “mətn, əlyazma, daş,
gil kitabə” kimi anlayışlar “kitab”, həmin kitabların müxtəlif
yollarla əldə olunması (pulla alınması, dəyişdirilməsi, üzü -
nün köçürülüb qaytarılması və s.) “mübadilə”, iki və daha
artıq ərazi vahidi (dövlət və ya dövlətin daxilindəki ərazilər)
arasında aparılan kitab mübadiləsi isə mahiyyətcə “beynəl -
xalq” mənasında anlaşılmalıdır.
Azərbaycan əlyazmaşünaslığının görkəmli araşdır maçı -
la rın dan olmuş, professor M.Adilov “Azərbaycan paleoq rafi -
yası” əsərində L.Doyelin ən qədim kitab və ən qədim mətnin
Misirdə tapılması ilə bağlı tədqiqatına şərh verərkən qeyd
edir ki, Doyel mövzu ilə bağlı çox qiymətli informasiya
ver məsinə baxmayaraq, “mətn” və “kitab” anlayışlarını fərq -
lən dirmir. Nəticədə, M.Adilov belə bir qənaət hasil edir ki,
Doyelin bəhs etdiyi “Ehram mətnləri” də, “Ölülər kitabı” da,
onların ikisi arasında yazıya alınmış bütün başqa mətnlər də,
“Pris papirusu” da elə “kitab” deməkdir [3, s.7]. Bu qənaət
bizim üçün də məqbul göründüyündən hər iki müəlliflə
ELMİ-MƏDƏNİ İNTEQRASİYA
25
həm fikir olaraq, sözlərin məhz bu mənasından çıxış etməyə
üstünlük verəcəyik.
Fikrimizi əsaslandırmaq üçün başqa bir mənbəyə də
isti nad etməkdə fayda var. Məsələn, özbək kitabşünas alimi
Erkin Axuncanov öz əsərində yazır: “Orta Asiya kitab mə -
dəniyyətinin tarixi öz kökləri ilə əsrlərin dərinliyinə, yazının
mənşəyinə, yazının tətbiqi ilə birlikdə kitabın da yarandığı
dövrə gedib çıxır. İlk kitabların forması bizim üçün adi olan
cildlənmiş kitab bloku formasını heç uzaqdan-uzağa da
xatırlatmırdı. İlk kitablar üzərində mətnlər yonulmuş daş və
gil lövhələrdən, xüsusi üsulla hazırlanmış heyvan dəri lə -
rindən, müxtəlif forma və ölçülü dərilərdən, bürmələnmiş
də rilərdən, sadəcə taxta parçalarından və bir-birinə pərçim -
lən miş yazılı lövhələrdən ibarət idi. Orta Asiya əlyazma
kitabı özünün tarixi inkişafı ərzində daşlar, qayalar, heyvan
dəriləri üzərindəki yazı kimi ən qədim mətn təşkili üsul la -
rın dan tutmuş, bürmələnmiş dəri və kağız kitablara, sonralar
isə bir necə dəftərin bir cildə tutulması yolu ilə hazırlanmış
kodeks şəklində kitablara qədər bütün təkamül mərhələlərini
keçmişdir ” [94, s.6].
Burada kitabşünas alim yazı materialı və onun forması
arasında fərq qoymadan, üzərində mətn həkk olunmuş daş
və gil lövhələri, sadəcə taxta parçalarını, daşları və qayaları
da üzərində həmin cur mətn yazılmış heyvan dəriləri, kağız
və kodeks kimi “kitab” hesab edir.
Beləliklə, biz monoqrafiyanın bu hissəsindəki termin,
söz birləşməsi kimi “qədim və orta əsrlər dövründə bey nəl -
BEYNƏLXALQ İNFORMASİYA MÜHİTİ
26
xalq kitab mübadiləsi” və yaxud “kitabın beynəlxalq hərə -
kəti” deyərkən üzərində müxtəlif yazı üsulları (mixi, heroqlif,
hərf və s.) ilə mətn yazılmış müxtəlif təbəqələrin (daş, gil,
kirəmit, dəri, papirus, kağız və s.) könüllü dəyişdirilməsini,
bir-yerdən digər yerə göndərilməsini, hədiyyə kimi verilməsi
və qəbul edilməsini, alınıb-satılmasını, üzünün köçürülərək
geri qaytarılmasını nəzərdə tuturuq.
İstər C.H.Şiranın, istər V.S.Suvorovanın, istərsə də
K.Laynlın əsərlərindən belə bir tarixi fakt öz əksini tapır ki,
kitab/mətn saxlancı müstəvisində sənəd mübadiləsi və ya
sə nəd toplanması bizim e.ə. VII əsrə təsadüf edir. S.V.Suvo -
ro vanın əsərində müxtəlif mənbələrdən toplanmış və kom-
pleks şəkildə təqdim olunmuş tarixi faktlara görə, Assuriya
şahı Aşşurbanipalın Nineviya şəhərindəki (indiki Mosul,
İraq) kitabxanasına-yəni bizə məlum olan ilk böyük kitabxa -
naya müxtəlif ərazilərdən gil kitabələr gətirilərək əksəriy yə -
ti nin üzü müstəhsinlər (xətti gözəl və qüsursuz kitabdarlar)
tə rəfindən köçürülür və sonra geri qaytarılırdı [150]. Şimal -
dan Kiçik Asiyanın cənub hissəsinə, cənubdan Ərəbistan və
İran körfəzinə, şərqdən Elam, qərbdən Misirə qədər böyük
bir ərazini zəbt etmiş Aşşurbanipal qırx illik hakimiyyəti
dövründə böyük Assuriya dövlətini və qonşu əraziləri gə zə -
rək qədim mətnlər axtaran və üzün köçürmək üçün Nineviya
kitabxanasına gətirən xüsusi “mətngəzənlər” təyin etmişdi.
Onların tapıb kitabxanaya gətirdikləri belə gil ki ta bələr Misir,
Babil, Akkad, Mesopatamiya, Lars məbədlərində saxlanılan
orijinal əsərlərin surətləri idi [105].
ELMİ-MƏDƏNİ İNTEQRASİYA
27
E.ə. V əsrdə İsgəndəriyyədə həm muzey, həm kitabxa -
na, həm də akademiya üçün nəzərdə tutulmuş bina tikil -
mişdi. Sonradan “İsgəndəriyyə kitabxanası” adlanan bu inşa
II Ptolomey Filadelfin hakimiyyət illərində (e.ə. 285-246)
inkişaf etməyə başlamış və xeyli zənginləşmişdi. Kitab -
xananın zənginləşməsi səbəblərindən biri də İsgəndəriyyə
limanına gəlmiş ticarət gəmilərinin təftiş edilməsi və gə mi -
dəki əlyazmaların müsadirə olunaraq kitabxanaya verilməsi
idi [100, s. 4; 150 s. 21-22; 135, s. 41; 162, s. 21-22]. İşin
qəribə tərəfi bu idi ki, həmin əlyazmaların orijinalı götürülür,
əvəzində gəmi kapitanına əsərin surəti, yaxud da onun kitab -
xanaya təhvil verilməsi haqqında rəsmi sənəd təqdim ol-
unurdu.
Digər mənbələrə görə, bəzən gəmidəkilərə həmin
əlyazmanın surəti ilə bərabər, hədiyyə kimi kitabxananın fon-
dunda olan başqa bir əsərin surəti də verilirdi. Çünki II
Ptolomeyin tapşırığına əsasən əlyazmanın orijinalı nə yolla
olursa-olsun əldə olunmalı idi [163, s. 97]. Bütün bu fakt -
ların şübhə doğurmamasına rəvac verən əsas məqamlar
ondan ibarətdir ki, II Ptolomey tarixdə hiyləgər və uzaqgörən
bir dövlət başçısı, xarici siyasət xadimi kimi tanınmaqla
bərabər, həm də kitab və mütaliə həvəskarı kimi ad çıxarmış,
ətrafında dövrünün sayılıb-seçilən fikir və elm adamlarını
toplaya bilmişdi. Onların arasında Kallimax, Feokrit, Mane-
fon, Eratosfen, Zoil və s. kimi alim və yazıçılar olmuşdur.
Göründüyü kimi hələ o dövrlərdə İsgəndəriyyə kitab -
xanasının müxtəlif əsərlərlə komplektləşdirilməsi dövlət
BEYNƏLXALQ İNFORMASİYA MÜHİTİ
28
Dostları ilə paylaş: |