lar. Bunu onunla əlaqələndirmək olar ki, Gəncə və Bərdə
böyük mədəniyyət və ticarət mərkəzi olduqlarına görə, dün -
ya nın müxtəlif ölkələrindən gələn tacirlər burada kitaba bö -
yük tələbatın olduğunu bilirdilər. Demək ki, həmin kitabların
xeyli hissəsi də tacirlər vasitəsilə bura gəlib çıxırdı. Bundan
başqa, kitabşünas alim İ.Zəkiyev də “Azərbaycan kitabının
inkişaf yolu” adlı əsərində Gəncə və Bərdə kitabxanalarında
20-dən çox xarici dildə kitab saxlanıldığını yazırdı.
Tarixi faktlar göstərir ki, Atabəylərin hakimiyyəti döv -
ründə də Gəncədə böyük saray kitabxanası (kitab evi) ən
zəngin və nadir kitab fonduna malik bir kitabxana kimi şöh -
rət tapmışdı. Öz hakimiyyətləri dövründə mədəniyyətin
inkişafına qayğı göstərən Atabəylər kitabxananın inkişafına
və fondunun zənginləşdirilməsinə xüsusi qayğı göstərirdilər.
Bu kitabxana demək olar ki, bütün Şərq ölkələrindən ən
qiymətli əlyazma kitabları alırdı.
Azərbaycanda kitab irsinin qorunub saxlanmasında və
gələcək nəsillərə ötürülməsində, onların mübadiləsində
Nəsrədddin Tusinin (1201-1274) də böyük əməyi vardır.
Məlumdur ki, Tusi Qəzvin şəhərinin şimalında tikilmiş Ələ -
muq qalasında həbsdə olarkən orada Həsən Səbbah tə rəfin -
dən yaradılmış kitabxanada müdir işləmişdir. Tusinin türk
mənşəli olduğunu müəyyənləşdirəndən sonra Hülaki xan
1256-cı ildə onu həbsdən azad edərək özünə baş məsləhətçi
təyin etmişdir. Bundan sonra Tusi Hülaki xanın əmri ilə tik -
dir diyi Marağa rəsədxanasında kitabxana təşkil edib dün -
yanın müxtəlif ölkələrindən bura dörd yüz mindən çox kitab
ELMİ-MƏDƏNİ İNTEQRASİYA
33
toplamışdı. Bu kitabların böyük bir qismi Bağdad, Şam,
Əlcəzair, Mosul və digər şəhərlərdən toplanmışdı.
Azərbaycan kitabxana işinin tarixinin görkəmli təd -
qiqat çısı professor A.Xələfov orta əsrlərdə kitab mə də niy yə -
tinin inkişafından, əlyazma kitablarının üzünün kö çü rül məsi
prosesindən, onların mübadiləsindən danışarkən Fəz lul lah
Rəşidəddinə (1247-1318) xüsusi diqqət yetirir. Pro fessor
qeyd edir ki, Rəşiddədin Təbrizin şimal-qərbində iki kitabx-
anaya, eyni zamanda universitet və onun tərkibində bir
kitabxanaya rəhbərlik etmişdir.
Məhz Fəzlullah Rəşidəd dinin gərgin əməyi nəticəsində
altmış mindən çox kitabı fonduna malik olan hər iki kitab -
xana ya, eləcə də Azərbaycanın ilk universiteti sayılan “Rə şi -
diy yə” universitetinin kitabxa na sına Bizans, İran, Misir,
Hin distan, Misir, Çin və Yunanıs tan dan biri-birindən qiy -
mətli kitablar gətirilmiş, əvəzində həmin ölkələrə kitabxa na da
mövcud olan başqa əsərlərin üzü köçürülərək gön dərilmişdir.
Tarixdən yaxşı məlumdur ki, kitab sərvətini qorumaq və
mübadilə apara bilmək üçün Rəşidəddin öz himayəsində
olan xəttatlara ən zəruri hesab etdiyi kitabların üzünü də fə -
lərlə köçürtdürürmüş. Bir daha qeyd etməliyik ki, onun əsas
məqsədi təbii fəlakətlər vaxtı kitab sərvətini qorumaq və
başqa ölkələrin kitabxanalarına göndəriləcək əsərlərin
nüsxələrini çoxaltmaq idi.
Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan ərazisində XI-XVI
əsrlərdə mövcud olmuş şəxsi, mədrəsə, məscid və saray kitab -
xa naları arasında sonuncular kitab mübadiləsi sahəsində
BEYNƏLXALQ İNFORMASİYA MÜHİTİ
34
daha aktiv fəaliyyət göstərmişlər. Səfəvilər dövründə Azər -
bay canda kitabxana işinin tarixini araşdıran P.Kazımi qeyd
edir ki, saray kitabxanaları arasında XIV əsrdə Azərbaycanın
görkəmli dövlət xadimi böyük sərkərdə Şah İsmayıl Xətai
tərəfindən yaradılan Təbriz saray kitabxanası çox mühüm yer
tuturdu. 1522-ci ildə Şah İsmayıl Xətai kitabxana işi haq qın -
da dövlət fərmanı imzalamış və saray kitabxanasına mübadilə
yolu ilə, dünyanın müxtəlif ölkələri ilə kitab alış-verişi həyata
keçirməklə kitab toplanmasına şərait yaratmışdı.
Azərbaycandan fərqli olaraq orta əsrlərdə Qərb ölkələri
arasında kitab mübadiləsi əsasən kilsə və din xadimləri
arasında baş verirdi. Bəzən bir kitabı oxuduqdan sonra qay-
tarmaq şərti ilə əldə etmək istəyən monastırlar, həmin əsərin
möv cud olduğu başqa ölkədəki monastıra girov kitab gön -
də rir və beləliklə, müasir mənada beynəlxalq kitabxana -
lararası abonementi xatırladan prosesi yerinə yetirirdilər.
Kitab mübadiləsində missionerlərin də xüsusi rolu
olmuşdur. Tarixçi alim F.Ələkbərli 2011-ci ildə Vatikanın
məxfi arxivlərində apardığı tədqiqatlardan sonra belə bir
nəticəyə gəlmişdir ki, Elxanilər, Atabəylər, Ağqoyunlu,
Qaraqoyunlu, Səfəvilər və Qacarlar dövlətlərinin hökm dar -
ları müxtəlif missionerlər vasitəsilə sənəd və informasiya
mübadiləsi aparmış, Vatikana məktub və kitablar göndərmiş,
cavab və kitab hədiyyəsi almışlar. Bu məlumatlar mis sioner -
lərin hesabatları və s. sənədlərində öz əksini tapmışdır
(şək.1).
ELMİ-MƏDƏNİ İNTEQRASİYA
35
Alimin apardığı araşdırma nəticəsində məlum ol muş -
dur ki, hələ orta əsrlərdə Azərbaycandan Avropa ölkələrinə,
ora dan da Vatikana bir çox əsərlərin nüsxələri aparılmışdır.
Alimin Vatikandan Azərbaycana rəqəmsal informasiya da şı -
yı cısında gətirdiyi əlyazmalar arasında bizə məlum olan və
ol mayanlar da var. İndiyədək bizə məlum olmayan əlyaz ma -
lardan biri XV əsrə aid türk dilində “Hekayələr toplusu”dur.
Adı çəkilən toplu Azərbaycan ədəbi dilinin ən qədim nü -
munələrindən biridir. Orada “Dədə Qorqud”un dilinə yaxın
olan bir dildə yazılan ədəbiyyat nümunələri əks olunub. Bun-
dan başqa Vatikanda Şirvan alimlərinin məlum olmayan bir
BEYNƏLXALQ İNFORMASİYA MÜHİTİ
36
Şək.1. Orta əsrlərdə Azərbaycanda olmuş
missionerlərin əlyazmlarından bir parça
Dostları ilə paylaş: |