R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

0 ‘zbek tili tarixini davriashtirish
Adabiy til (aniqrog'i, adabiy nutq) — um um xalq tilining ishlov 
berilgan, sayqallangan va m a ’lum bir m e ’yorga solingan shakli. 
Shuning 
uchun 
tilning 
bunday 
ko'rinish 
shakliga 
tilshunos 
Mustaqim Mirzayev: «Adabiy til — um um xalq tilidan yasalgan 
guldasta», - deb baho bergan edi. Demak, o'zbek adabiy tili sheva 
va lahjalar bir butunligidan iborat bo'lgan o'zbek milliy tilidan 
farqlanadi. O 'zbek adabiy tili o'zbek millatiga tegishli bo'lgan 
milliy tilning tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy til bilan adabiy til 
(nutq) 
orasidagi 
aloqa 
butun-qism , 
umumiylik-xususiylik 
munosabatidek bo'ladi. Adabiy til (nutq) m e ’yorlashgan. U xalq 
shevalaridan ustun turadi va uning m e ’vorlariga q a t’iy rioya qilish 
shu tilda (xalqqa) so'zlovchilar, turli sheva va lahja vakillari orasida 
rasmiy muloqot uchun shart. Adabiy til 
(nutq) 
umumxalq 
madaniyati saviyasining bir ko'zgusi. Yozma va og'zaki nutqda 
adabiy m e ’yorga rioya qilish so'zlovchi (yozuvchi) 
madaniy 
saviyasini belgilaydi.
Ko'pgina xalqlar adabiy til (nutq) m e ’yoriga X IX —XX asrlarda 
ega bo'lgan bo'lsa, o'zbek xalqida adabiy til (nutq) an'anasi uzoq 
o'tm ishga borib taqaladi. Bevosita o'z bek xalqi tarixiga mansub 
bo'lgan 
adabiy nutq 
m e ’yoriga 
rioya qilib yozilgan 
yozma 
yodgorlikdan katta va eng qadimiysi - Yusuf Xos Hojibning 
«Qutadg'u 
bilig» 
asari, 
Malimud 
Koshg'ariyning arab tilida 
yozilgan «Devonu lug'otit turk» qomusida berilgan I X - X I asrlar 
adabiy tili fonetik-leksik-grammatik m e ’yorining tavsifi XI asrga 
mansub. M ashhur turkiyshunos olimlar akademik V.Radlov va 
akademik A .K ononov (Rossiya), M ahm ed Fuad Ko'prulu, Ahmad 
Arat, Besim Atalay (Turkiya), Kari Brokkelman, Anna Mari fon 
G a b e n (Olmoniya), Yiliy N em et (M ojoriston), Karl Menges, 
O m elyan Pritsak (AQSh) kabilarning u m um iy fikriga ko'ra, adabiy- 
badiiy nutq «Qutadg'u bilig» yoki «Devonu lug'otit turk»da 
keltirilgan turkiy she’riy parchalarda aks ettirilgan holatga kelish
15

---

u ch u n kam ida 300—500 yillik badiiy ishlov a n ’anasiga ega 
b o ‘lm og‘i kerak edi. Shuning u c h u n o 'z b e k xalqi uzluksiz ming 
yillik adabiy til a n ’anasi bilan t o ‘la m a ’n oda faxrlansa, arziydi.
0 ‘zbek tili tarixini quyidagi asosiy taraqqiyot bosqichlariga 
ajratamiz:
1-jadval
№