R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

[ 0 ‘zbekon],
[ 0 ’g ‘uzrabot]
v.h. 
[Shirbudun]
tarkibidagi 
shir, sir, chir
qismini
I
Sirdaryo]
va [
Chirchiq
] gidronim ida ham ko'rish m um kin. 
[Chirchiq]
atamasi VII asr obidalarida ham , 
Chir suyi, Chir suvi
shaklida undan keyingi davrlarda qo'llanilgan. 
[Budun]
va 
sir-shir-
chir
tarkibiy qismiga ega bo'lgan onomastik leksikani butun 
O'zbekiston hududidan topish m um kin. Bundan xulosa qilish 
mumkinki, turkiy toifaga mansub xalqlar hozirgi O 'zbekiston 
hududida 
qadim
za m o n d a n
beri 
m uqim
bo'lib 
kelgan. 
Vtanbalarning xabar berishicha, bu m intaqada V—VI asrlarda 
hukmronlik qilgan eftalitlar turkiy xalqlarga mansub bo'lgan. 
O'zbekiston hududida qadim davrlardan boshlab turkiy va eroniy 
xalqlar (hozirgi kundagidek) y o n m a-y o n va ittifoq yashab kelgan. 
O'zbek xalqining tarixiy ildizi ham m an a shu qadimgi davrlarga 
borib taqaladi. Lekin bu asosni faqat o'zbek xalqiga nisbat berish 
mumkin emas. Turkiy-eroniy qorishm a — Markaziy Osiyoning 
barcha xalqlari u c h u n u m u m iy asos. Shuning uchun bevosita 
o'zbek xalqi, hozirgi o'z bek millati asosini O'zbekiston hududida 
turkiy 
xalqlarning 
qarluq 
toifasiga 
m ansub 
bo'lgan 
Ilikxon 
(Qoraxoniylar) davlatining o'rnatilishi, bu davlatda rasmiy saroy tili 
sifatida, M a h m u d Koshg'ariy t a ’biricha, «turkiy xoqoniy»ning 
ommalashish davrida ko'rish m um kin. M a h m u d Koshg'ariyning 
«Devonu lug'otit turk» asarida turkiy xoqoniy tilining berilgan 
leksik-grammatik xususiyatini Yusuf Xos Hojibning qariyb 15000 
misralik «Qutadg'u bilig» asari til xususiyati bilan qiyoslash 
M ah m u d
Koshg'ariyning 
«turkiy 
xoqoniy»i, 
Xos 
Hojibning
10

---

«turkcha»si va A hm ad Yugnakiyning «turkiy»si ayni bir til 
ekanligini ko'rsatadi. Bu til — Xorazmiyning «M uhabbatnoma», 
Xo'jandiyning «Latofatnoma» asarlarida o ‘z aksini topgan, Sayfi 
Saroyi, 
Y usuf 
Amiriy, 
Atoiy, 
Sakkokiy, 
Lutfiy 
asarlarida 
sayqaliangan, 
Alisher 
Navoiy 
asarlarida 
kamolot 
bosqichiga 
k o ‘tarilgan eski o ‘zbek tilining ilk taraqqiyot bosqichi. Shuning 
u ch u n M ah m u d Koshg‘ariy Qoraxoniylar davlati xalqini turk 
(turklar) deb atagan, ularni shu m intaqada yashayotgan o ‘g'uz, 
turkm an va uyg'urlardan farqlagan. Qarluq toifasiga mansub 
bo'lgan xalq hozirgi o ‘zbek millatining asosini tashkil etgan va IX 
asrlardan boshlab etnik asos 
turk, turklar
, til esa 
turkiy
deb 
nom langan deb ayta olamiz. Til xususiyati shundan dalolat berib 
turibdi. IX—XVI asrlarda bu turklar o ‘zlari bilan yondosh vashagan 
o ‘g ‘uz, uyg‘ur qavmini, IX asrdan boshlab boy va obod, yuksak 
madaniyatli o'lkaga ko'plab ko^chib kelgan va o'troqlashgan 
arablarni, XI—XIV asrlarda Chingiz, Botu, Chig'atoy, Jo'ji kabi 
m o'g'ul sarkardalari qo'shini tarkibida kelgan har xil m o ‘g ‘ul va 
o ‘sha davr janubiy Sharqiy Sibir, Shimoliy Xitoy (M ochin), hozirgi 
M o'g 'u liston, Oltoy mintaqalarida yashagan qirg'iz va uyg'ur 
toifalariga mansub turkiy urug‘ va qavmlarni, XIV—XV asrlarda 
eronzam in, arabzamin, Rum (Sharqiy Rim imperiyasi, Vizantiya — 
hozirgi Turkiyaning Anadolusi), Kavkaz, Volgabo'yi o'lkalaridan 
ko'chirib keltirilgan turkiy va noturkiy elatlar vakillarini o'z 
tarkibiga singdirib, o'zi ham, tili ham shu nom bilan atalib keldi. 
Alisher Navoiy ham bu xalq va tilni shu nom bilan — turklar va 
turkiy deb ataydi va u turli qavm va urug'larga bo'linishidan q a t’i 
nazar, til (jumladan, adabiy) va madaniyat jihatdan bir deb bilib, 
g 'u r u r bilan: