R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

Falsafiy U M IS va AHVOning lisoniy
tizimda voqelanishi
Dialektika har qanday o'rganish manbaida, borliqdagi har bir 
narsada ikki jihat borligini ta'kidla\ di va uni quyidagi ikki tom onli 
kategoriyalar asosida sistemalashtiradi:
Um um iylik — alohidalik;
Mohiyat — hodisa;
Im koniyat — voqelik;
Sabab — oqibat.
Birinchi jihat (uni tegishli kategoriyalarning bosh harflari 
asosida 
qisqacha 
U M IS
deb 
ataym 'z ) 
narsalarning bevosita 
kuzatishda bcrilmagan substansiyasi bo'lib. aqliy, idrokiy usul bilan 
anglanadi.
Ikkinchi jihat esa (AHVO — alohidalik, hodisa, voqelik, 
oqibat) U M IS ning voqelanishi bo'lib, uni tadqiqotchi, o'rganuvchi 
kishi sezgi a ’zolari yordam ida his qila oladi.
28

---

H ar 
bir 
narsada 
U M IS
turlari 
(umumiylik, 
mohiyat, 
imkoniyat, sabab) yaxlit holda mavjud bo'ladi va AHV O turlari 
birgalikda 
(alohidalik, 
hodisa, 
voqelik, 
oqibat) 
yaxlit 
holda 
voqelanadi. Masala mohiyatini yaqqolroq t a sa w u r qilish uchun 
ham m aga tushunarli bo'lgan hayotiy bir dalilga murojaat qilamiz.
Hovlida beshta har xil o'rik daraxti bo'lib, ular bevosita 
kuzatishda berilgan, sezgi a ’zolari yordamida ularni his qila olamiz. 
Lekin ongim izda yaxlit o'rik tushunchasi mavjud. U bevosita 
kuzatishda berilmagan bo'lib, aqliy yo'l bilan tiklangan. Falsafada 
ana shu «um um an o'rik»ka nisbatan U M IS , muayyan, ko'z 
oldimizda turgan o'rikka nisbatan AHVO atamasini qo'llash 
mumkin. 
Bevosita kuzatishda berilmagan 
U M IS va sezgilar 
yordamida his qilish m um kin bo'lgan AHVOning biri ikkinchisisiz 
bo'lmaydi. Masalan, «um um an o'rik» tushunchasi xususiy, yakka, 
alohida o'riklar haqidagi tasaw urlardan tiklansa, yakka o'rik 
«um um an o'rik»ning voqelanishi, 
muay/anlashuvi. 
U M IS va 
AHVOni farqli belgilari asosida quyidagicha t a s a w u r qilishi 
m um kin (1-jadval):
1-jadval
UM IS
AHVO
Moddivlikdan xoli
Moddiylikka ega
Takrorlanuvchan
Betakror
Cheklangan
Cheksiz
va h.
Buni quyidagicha sharhlash mumkin:
1. « U m u m a n o'rik» U M IS sifatida ong orqali idrok etiladi. U 
o'zida yakka, alohida o'riklarning barcha um um iy belgilarini 
mujassamlashtirib, farqli jihatini chetda qoldiradi. Masalan, bir 
o'rik — daraxti erta, ikkinchisi esa kech pishadi, uchinchisi achchiq 
danakli, to'rtinchisi esa kam hosillidir. Bu farqli jihatlar «o'rik» 
U M IS id a aks etmaydi. Ular AHVOlarda namoyon bo'ladi. AHVO 
moddiy tarzda bo'lib, sezgi uzvlariga t a ’sir qiladi.
2. 
«U m u m an
o'rik» 
U M ISi 
har bir o'rik AHVOsida 
takrorlanadi. Borliqda qancha AHVO bo'lsa ham, har birida U M IS 
o'zining bir qirrasini nam oyon qilaveradi. Lekin AHV O sifatidagi 
muayyan o'riklar takrorlanmaydi. 
Kesilgan bir o'rikni qayta 
ekishning iloji yo'q. A m m o qancha o'rik kesilgani-yu ekilgani bilan 
u m u m an , o'rik U M IS i o'zgarm asdan turaveradi. U M IS barqaror, 
A H V O o'tkinchidir.
3. 
U M IS
sifatida «um um an o'rik» bitta. A m m o o'rik 
AHVOIari cheksiz. Shu kungacha mavjud bo'lgan va kelajakda
29

---

ekib, o ‘stiriladigan o 'riklar sonini t a s a w u r qilib bo'lmaydi. A m m o 
U M IS bittaligicha turaveradi.
U M IS
va 
A H V O
munosabati 
falsafada 
substansiya 
va 
aksidensiya, tasaw ufda 
zot
va 
tajalli
sifatida qaraladi.
X o'sh, falsafiy U M I S va A H V O til hodisalarga nisbatan 
qanday tatbiq etiladi?
(
Qalin
), (
qora), (katta)
so'zlaridagi [a] tovushlarini talaffuz 
qilaylik. Sezgilarimiz 6 ta 
[a]
unli tovushni his qiladi. Bundagi 
birorta 
(a)
tovushini qayta talaffuz qilib bo'lmaydi. Qayta aytilgani 
esa endi yettinchi 
(a)
tovushi bo'ladi. Talaffuz qilingan 
(a)
tovushini (boshqa tovushlarni h am ) qayta talaffuz. qilish m um kin 
em as va har bir qayta aytilgan tovush yangi ekan, demak, 
nutqimizdagi 
(a)
tovushlari 
cheksiz 
bo'lib, 
hech 
qachon 
takrorlanmaydi va sezgi a ’zolari yordam ida his qilinadi (aytilganda 
eshitiladi, yozilganda o'qiladi). 
(a)
tovushi AHVO bo'lib, u 
yuqorida zikr etilgan «alohida o ‘rik»ka m onand.
A HV Olar qanchalik k o 'p , rang-barang bo'lishiga qaramay, 
ongimizda ularning u m um lashm asi sifatidagi yakka 
[a]
U M IS i bor. 
Bu 
[a]
yuqorida aytilgan « u m u m an o'rik» kabi moddiylikka ega 
emaslik 
(ongda 
psixofizik 
h o latda 
mavjudlik), 
barcha 
(a)
AHVOlarida takrorlanuvchanlik, m iqdoran cheklilik (ya’ni bittalik) 
xossalariga ega. F onetik A H V O
tovush
va fonologik U M IS
fonem a
deb yuritiladi.
Falsafiy U M IS va A H V O ning leksikada voqelanishiga diqqat 
qilamiz. Misollar: 
M en kitob о ‘qishni boshladim. Bu kitobni Halim
nega keltirdi? Kitob qiziqarliligi bilan m eni tezda o'ziga rom qildi
gaplarida uchta 
(kitob)
so'zi mavjud. Bu so'zning ham har biri 
«muayyan 
o'rik», 
«muayyan 
(a)
tovushi» 
kabi 
moddiy 
voqelanganlik, takrorlanm aslik belgilariga ega va ular qatorini yana 
cheksiz davom ettirish m um k in bo'lganligi sababli m iqdoran 
cheklanmaganlik kabi A H V O larning barchasiga xos belgilarni 
o'z ida mujassamlashtirgan. Cheksiz 
(kitob)
so'zlarining zamirida 
esa «um um an kitob» U M IS i yash ii’ -gan. U nutqqa chiqadigan 
barcha 
(kitob)
so'zlari u c h u n doim iy asos sifatida yashaydi. Chunki 
ikkinchi 
(kitob)
so'zi birinchisining ta.uuri emas. U — yangi so'z. 
Uchinchisi va qolgan barcha so'z lar 
1
. J
4111
shunday fikrni aytish 
m um kin.
Shuningdek, morfologivada [-«/] tushum kelishigi shaklining 
turli 
nutqiy 
qo'llanishlari 
morfologik 
AHV Olar 
bo'lib, 
bu 
qo 'shim chala r 
ongdagi 
[-ni]
U M IS i 
(morfemasi) 
asosida 
voqelangan.
30

---

Sintaksisda U M IS va A HV O munosabati quyidagi tarzda 
nam oyon b o la d i. Masalan,
Kitobning varag'i
Uyning eshigi
H alim ning savoli
Qog ‘ozning qalinligi
R uchkaning qopqog
7 
kabi so‘z birikmalari alohida-alohida AHV O bo'lib, ularning 
u m um iy