R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

partonim ik
(
part
— qism, bo'lak). tur-jins munosabati 
giponimik
munosabat
deyiladi. Partonimik munosabatga kirishuvchi qismni 
ifodalovchi birliklar 
partonim
, giponimik munosabatga kirishuvchi 
jins nomlari 
giponim
deyiladi. Butunlik 
totonim
va tur nomi 
giperonim
deyiladi.
O'xshashlik (paradigmatik) munosabati o'zaro teng (pog'onali 
munosabatdagi |
daraxt]
va 
[tana], [daraxt]
va 
[gilos]
birliklari 
semantik qamrovi jihatdan teng emas edi), bir um um iy belgi 
asosida birlashib, qator hosil qiluvchi, am m o o'ziga xos belgilarga 
k o'ra farqlanib turuvchi birliklarning o'zaro aloqasini ifodalaydi.
Yuqorida aytilganidek, paradigma a ’zolari o'z aro teng bo'lib, 
nutqda bir xil o'rinni egallaydi va bir xil xususiyatga ega bo'ladi. 
Berilgan misoldagi 
[Halim], [Karim], [Halima]
so'zlari o ‘zaro teng, 
bir xil o'rinda kela oladi, biroq o ‘zaro farqlarga ham ega.
O ’zaro o'xshashlik munosabatida bo'lgan birliklarning bir-biri 
bilan farqli xususiyati asosida qarama-qarshi qo'yilishi 
ziddiyat
(oppozitsiya),
ziddiyatga kirishayotgan paradigma a ’zolari 
ziddiyat
a ’zosi
deyiladi. Ziddiyatdagi birliklar o'z aro m a ’lum bir belgi 
asosida qarama-qarshi qo'yiladi. Bu belgi 
ziddiyat belgisi
deyiladi.
Navbatdagi mavzuda ziddiyat turi va mohiyati haqida so'z 
yuritiladi.
Lisoniy ziddiyat va uning turlari
Ziddiyat 
(
ar.qaram a-qarshilik:
var. 
oppozitsiya.
lat 
.oppositio-
qaram a-qarshi qo'yish) —
lisoniy birliklarning ifodalanishmidagi 
farqlarga muvofiq ifodalovchilarining va, aksincha, ifodalovchi- 
lardagi farqlarga muvofiq ifodalanmishlarining muhim lisoniy 
farqlanishi. Masalan, 
[b]
va 
[t]
fonemalari orasida ziddiyat mavjud 
bo'lib, shunga muvofiq, 
(bosli)
va 
(tosh)
birliklari orasida shakliy- 
m azm uniy qarama-qarshilik munosabati amal qiladi. Yoki «birlik 
son», «ko'plik son» orasidagi semantik ziddiyat 
(kitob)
va 
(kitoblar)
birliklarida ham shakliy (formal), ham m azm uniy (semantik) farqni 
keltirib chiqaradi.
Tab 
frit, 
jamiyat va tafakkurdagi mavjudlik va taraqqiyotning 
asosiy 
omili 
qarama-qarshiliklar 
birligi 
va 
kurashi 
qonuni 
bo'lganligi kabi lisoniy paradigmada birliklarni bir-biriga ; og'lab 
turuvchi, paradigmaning yashovchanligini t a ’minlovchi omii lisoniy
45

---

ziddiyatdir. D e m a k , lisoniy ziddiyat falsafiy qaram a-qarshilik birligi 
va kurashi qon u n n in g tildagi xususiylashmasi, voqelanishi.
Lisoniy ziddiyatni aniqlash yoki lisoniy ziddiyatga bunday 
yondashish ziddiyatli va ziddiyatsiz m unosabatni farqlashni taqozo 
qiladi. C h u n k i turli lisoniy birlik va bir birlikning turli varianti 
orasidagi m unosabat har xil tabiatli unsurlar, a ’zolar orasidagi 
m unosabatlar sifatida muayyanlashtirilmog'i lozim. Masalan, shaxs- 
son shakli bo'lgan 
\-niiz]
va 
[-siz]
(
o'qiym iz-o'qiysiz)
h ar xil lisoniy 
morfologik birlik bo'lib, bir paradigm aning turli a ’zolari sifatida 
ziddiyatli m unosabatda bo'ladi. Biroq turli farqli" xossaga ega 
bo'lgan til oldi va til orqa 
(o')
unlilari bitta (o') fonemasining 
variantlari 
sifatida 
fonetik jihatdan 
farqlansa-da, 
funksional 
jih a td a n tafovutga ega emas. C hunki o 'z b ek tilida bitta [o'] 
fonemasi mavjud bo'lib, uning variantlari m a ’no farqlash tabiatiga 
ega emas. B a’zilar [