R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

partonimik, 
giponimik, 
ierarxionimik, 
graduonimik, 
funksionimik 
qatorga 
birlashgan leksemalar tizimi, alohida lug'aviy guruh, lug'aviy- 
mavzuviy to 'd a, lug'aviy-mazmuniy maydon, so'z turkumi ham 
yirik (makro) paradigmani tashkil etadi. Leksik paradigma va 
ularda 
amal 
qiluvchi 
paradigmatik 
munosabat 
haqida 
«Leksikologiya-semasiologiya» bo'lim ida bahs yuritiladi.
Morfologik 
kategoriya 
(morfologik 
shakllar 
tizimi) 
— 
morfologik paradigmadir. Morfologik shakllaming paradigmatik 
m unosabati haqida «Morfologiya-morfemika» bo'lim ida batafsil 
to'xtalinadi.
Sintaktik qoliplar tizimi sintaktik paradigmani tashkil etadi. 
Sintaktik paradigma ikkiga — gap paradigmasi va so'z birikmasi 
paradigmasiga bo'linadi. G ap paradigmasining o'zi ikki — sodda 
gap qolipi va q o'shm a gap qolipi kabi ichki (mikro) paradigmaga 
bo'linadi. Bu bilan «Sintaksis» bo'lim ida tanishasiz.
Lisoniy munosabat va uning turlari
M unosabat
keng qamrovli lushuncha, bir butunlikning tarkibiy 
qismi—birliklari orasidagi o'z aro aloqa va bog'lanishni anglatadi. 
Bunday aloqa turlicha bo'lishi m um kin. Quyidagi gapga diqqat 
qiling: 
Ularning ismi
— 
Salim va Halim.
Bundagi nutqiy birliklar 
turli munosabat bilan bog'langan. (
Ular)
so'zi 
(ism)
so'zi bilan, 
(u)
olmoshi 
(-lar)
qo'shimchasi bilan ketma-ket, zanjirsimon ioqada. 
Yoki 
(ism)
so'zi uchta tovushning ketma-ketligidan iborat. Bunday 
uiiziqsitnon, 
liniyaviy ketma-ketlik aloqasi 
sintagmati': aloqa
43

---

deyiladi. Sintagmatik aloqa lisonda ham , nutqda h am mavjud 
bo'ladi. Masalan, 
[kitob]
leksemasi beshta tovushning birikuvidan 
iborat n o m e m a g a ega bo'lib, u lisoniy birlik sanaladi. Shuningdek, 
yasama 
so'z 
((suvchi), 
(ertapishar))
, 
so'z 
birikmasi 
(kitobni
o'qim oq)
da h am birikuvchi a ’zolar sintagmatik aloqada bo'ladi.
Sintagmatik 
aloqani 
sintaktik 
aloqadan 
farqlash 
lozim. 
Sintagmatik aloqa barcha til birliklariga xos ketm a-ket bog'lanish 
bo'lsa, 
sintaktik 
aloqa 
so'z 
va 
gaplarning 
hokim -tobelik 
munosabati. 
D em ak, 
sintagmatik aloqa va sintaktik aloqani 
butunlay boshqa-boshqa hodisalar ham , shuningdek, ularni bir- 
biriga aynan tenglashtirish, bir-birini qoplovchi tu sh u n ch a sifatida 
qarash h am m um k in emas. Sintagmatik va sintaktik aloqa b u tun- 
b o 'lak
munosabatida. 
Boshqacha 
aytganda, 
sintaktik 
aloqa 
sintagmatik aloqaning bir ko'rinishi.
K o 'p in c h a sintagmatik aloqani nutqqagina xos deb tushunish 
ham uchraydi. Bu — hodisani tor m a ’noda tushunish. Yuqoridagi 
gapda ishtirok etayotgan birliklar orasida pog'onali m unosabat ham
mavjud. 
Pog'o nali 
m unosabat 
deganda 
birlikning 
boshqasi 
to m o n id a n qam rab olinishi tushuniladi. Masalan, 
(Halim)
va 
(Karim)
so'zlari erkak kishining ismi bo'lib, ayolning ismi bo'lgan 
(H alim a)
so'ziga qaram a-qarshi turadi. Lekin ularning barchasini 
[/sm] leksemasi qam rab oladi. [ши] leksemasi esa, 
[nom]
leksemasi 
bilan birgalikda, 
[ot]
leksemasi to m o n id a n qam rab olinadi. U ni 
shartli ravishda quyidagicha ta s a w u r qilish m um k in (9-jadval):
9-jadval
Ot
Ism
nom
Halim
Salim
Gulnora
Lola
q° ‘
у
kitob
Bu p o g 'o n a yuqoriga va quyiga qarab yana davom ettirilishi 
m um kin. 
D em ak, 
[Salim],
[um], 
[ot]
leksemalari 
pog'onali 
m unosabatga kirishgan. Lisoniy birliklarning pog'onali munosabati 
ikki xil. 
M asalan, 
]daraxt]
va 
[tana], 
[ildiz
], 
[barg], 
[shox]
birliklarining o 'z aro munosabati 
[daraxt]
va 
[olma], [o'rik], [nok],
[gilos]
leksemalarining o'zaro m unosabatidan farq qiladi.
A w algi pog'o nali munosabatda 
[daraxt]
b u tunni va qolganlari 
qismni ifodalasa, keyingisida 
[daraxt]
turni ifodalab, mevaning 
m uayyan nom ini ifodalovchi birliklar turning ko'rinishi — jins 
sifatida n am o y o n bo'ladi. Ikkinchi munosabatdagi birliklar 
[daraxt]
leksemasining xususiy ko'rinishi — j u z ’iylashishi. Birinchisida esa 
b u n d ay m unosabat mavjud emas. Shu boisdan 
«Gilos daraxtdir
»
44

---

tarzidagi hukm ni aytish mantiqiy. Biroq 
«Ildiz daraxtdir»
deyish 
m um kin emas.
Tilshunoslikda lisoniy birlikning b u tu n -b o ‘lak munosabati