R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

[sifat+ ot] 
tarzida m azm uniy tom onsiz berilishi ham
xato emas. C h unki, masalan, [
-mi\
morfemasi misol sifatida 
olinganda, uning gram m atik m a ’nosi, 
[kitob]
leksemasi haqida fikr 
yuritilganda. har doim uning sememasi ham berilishi [masalan, 
[-ch i= so ‘roq, 
taajjub bildiruvchi m orfem a
], 
[kitob=varaqlaridan
tashkil topgan, muqovalangan, bosma yo k i qo'lyozma holdagi о ‘qish
quroli]
shart emas. Shu boisdan qolip haqida gap ketganda, uning 
shakl to m o n in i qayd etish yetarli.
Shunday qilib, fonem a, morfema, leksema va qolip lisoniy, 
tovush, q o 'sh im ch a, so'z, so'z birikmasi va gap esa nutqiy birlik. 
U larning o'z aro m unosabati va o'ziga xos belgilariga doir fikrni 
jadvalda quyidagicha xulosalash m um kin (6-jadval):
40

---

6-jadval
BORLIQ
TIL
L IS O N
M E ’YOR
N U T Q
F o n em a
Tovush
M orfem a
Q o'shim cha
Leksema
S o‘z
Qolip
yasama so'z, so'z 
birikmasi, gap
D em ak, lisoniy va nutqiy 
m unosabatda b o i s a (7-jadval):
birlik o'z aro quyidagi dialektik
7-jadval
L IS O N IY BIRLIK
N U T Q I Y B IR LIK
U mumiylik
Xususiylik
Mohiyat
Hodisa
Imkonivat
Voqelik
Sabab
Oqibat
bir vaqtning o ‘zida quyidagi qarama-qarshi belgilarga ega 
b o i a d i (8-jadval):
________________________________________________________
8-jadval
L IS O N IY B IR L IK
N U T Q IY B IR LIK
Moddiylikdan xoli
Moddiylikka ega
Cheklangan
Cheksiz
Ijtimoiy
Individual
Barqaror
O 'tkinchi
Lisoniy paradigma va uning turlari
Lisoniy birliklar bir-birini eslatib turish xossasiga ega. Shu 
boisdan ular jamiyat a ’zolari ongida bir tizimga birlashgan holda 
yashaydi. Masalan, [a] fonemasi [
о
] 
fonemasini, 
[«] 
fonemasi 
[o ‘]
fonemasini, [/] fonemasi [
e]
fonemasini eslatadi. Lekin 
[a]
fonemasi [q] yoki 
[h]
fonemasini eslatmaydi. Chunki ular ikki tizim
— unli va undosh tizimiga kiradi. Unlilar bir-birini unlilar tizimida, 
undoshlar bir-birini undoshlar tizimida eslata oladi. Hatto [и] 
fonemasining, [a]ni eslatishi o ‘z tizimdoshi bilan birgalikda amalga 
oshiriladi. Masalan, 
[a],
[o] fonemalari kichik, ichki tizim hosil 
qilib, birgalikda qolgan fonema juftliklarini eslatadi. Eslatish ikki 
t o m o n la m a b o iish i ham mumkin. Masalan, 
[yuz\
leksemasi, bir 
to m o n d a n
[bet], [chehra], [jamol
], 
[oraz]
kabi birliklarni, iickinchi
41

---

t o m o n d a n , 
[burun],
[
k o ‘z
], 
[quloq],
[qosh
], 
[lab]
leksemalarini 
eslatadi va bu n d a u ikki tizimning a ’zosi hisoblanadi.
Bir-birini 
eslatuvchi 
birliklar 
um um iy, 
o'xshash 
belgi- 
xususiyatga ega bo'ladi. A na shu o'xshashlik va umum iylik ularni 
birlashtiruvchi, bir tizim da ushlab turuvchi belgilari sanaladi. 
M asalan, unlilar «sof ovozga egalik» um u m iy belgisi ostida 
birlashadi. A m m o ular farqli belgiga h am ega bo'lishi shart. 
M asalan, 
[a]
«lablanmaganlik», 
[o] 
«lablanganlik» 
farqlovchi 
belgisiga ega, «kenglik» belgisi esa ularni birlashtiradi.
U m u m i y belgisi asosida birlashgan va bir-birini taqozo 
etadigan, a m m o har biri o'ziga xos belgisi bilan boshqasiga 
q aram a-qarshi turuvchi lisoniy birliklar tizimi 
paradigma
deyiladi 
(paradigma
grekcha 
paradeigma - misol, nam una
degan m a ’noni 
bildiradi). Paradigm ani tashkil etuvchi birlik 
paradigma a 'zosi
deb 
yuritiladi. Paradigmada kamida ikkita a ’zo bo'lib, ular, asosan, bir 
lisoniy sathga m ansub bo'ladi. Bir paradigm a a ’zolari orasidagi 
o 'z aro m unosabat 
paradigm atik munosabat
deyiladi.
F .de Sossyur lisoniy mikrosistema va, u m u m a n , lisoniy birlik 
orasidagi 
paradigmatik 
(assotsiativ, 
bir-birini 
eslatib 
turish, 
o'xshashlik) 
munosabatini 
lisoniy 
birlik 
uch u n
eng 
asosiy 
m unosabat sifatida baholagan.
Bir 
paradigm a 
tarkibiga 
kiradigan 
birliklar 
quyidagi 
xususiyatlarga ega bo'lishi kerak:
1. Paradigmadagi bitta birlik eslanganda, shu paradigmaga 
kiruvchi boshqa a ’zo h am xotirlanishi (esga olinishi) zarur.
2. 
M uayyan 
nutq 
sharoiti 
uch u n
o'z aro 
paradigmatik 
m u nosabatda turgan birlikdan, ya’ni paradigma a ’zolaridan bittasi 
tanlanishi lozim.
3. Bir paradigmaning a ’zolari o 'z aro o'xshashlik bilan birga, 
h a r bir a ’zo ikkinchisidan qaysidir bir xususiy belgisi bilan farqlanib 
turishadi.
4 Paradigm a a ’zolari nutqda bir pozitsiyada (mavqeda) kelib, 
bir-birini m a ’lum holatda almashtira olishi, o 'r n in i egallashi 
m um kin.
Lisoniy paradigm a va uning a ’zolariga nisbatan F .de Sossyur 
t o m o n id a n qo'yilgan bu talab qariyb yuz yildan beri deyarli 
o'zgarishsiz saqlanib kelmoqda.
Paradigm a, qamroviga ko'ra, katta va kichik yoki tashqi va 
ichki paradigm aga bo'linadi. Bu paradigm alar bir-biriga nisbatan 
olinadi. M asalan, undoshlar jarangli va jarangsizga bo'linadi.
42

---

Paradigmatik munosabat
atamasining 
muqobillari 
sifatida 
o'xshashlik munosabati, 
assotsiativ munosabat
atamalari 
ham 
ishlatiladi. 
Tizim
so‘zi ham k o ‘p hollarda 
paradigma
atamasi 
o 'rn id a ishlatiladi: 
unlilar tizimi, kelishik tizimi
kabi. Jarangli va 
jarangsizlar alohida kichik yoki ichki paradigma bo'lib, undosh 
tizimi bir butun holda ulai^a nisbatan katta yoki tashqi paradigma 
deyiladi.
Lisoniy birliklar tizimining qaysi lisoniy sathga mansubligiga 
ko'ra, 
fonetik, leksik, morfologik, sintaktik paradigma
farqlanadi.
Aytilganidek, fonema tizimi va ularning ichki bo'linishi 
fonologik paradigma
deyiladi. Fonologik paradigmaning xususiyati, 
uni tashkil etuvchi birlikning paradigmatik munosabati xususida 
«Fonetika-fonologiya» bo'limida bahs yuritiladi.
S em antik-gramm atik umumiylikka ega bo'lgan leksik birliklar 
lug'aviy 
paradigmani 
tashkil 
etadi. 
Sinonimik,