Of azerbaijan high technical educational institutions

PAHTEI 
PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 
VOLUME 27 ISSUE 04 2023 
E-ISSN: 2674-5224 
Covid-19 hər şeydən əvvəl insanların həyatına təsir edən və qlobal iqtisadi böhrana səbəb olan 
humanitar böhrandır. Bu pandemiyanın turizm sektoru üçün çox ciddi təsirləri var və bunun bir 
çox insana, biznesə, istiqamətlərə və sektorlara təsir edəcəyi qaçılmazdır. Turizm sektoru dünya 
ÜDM-nin 10%-dən çoxunu istehsal edir ki, bu da orta hesabla 8,8 trilyon dollara bərabərdir. 
Turizm sektoru OECD ölkələrində ÜDM-in orta hesabla 4,4%-ni və xidmət ixracının 21,5%-ni 
birbaşa təşkil edir. Bu paylar bir çox OECD ölkələri üçün daha yüksəkdir. Məsələn, İspaniyada 
turizm ümumi xidmət ixracının 52,3%-ni təşkil etməklə ÜDM-in 11,8%-ni təşkil edirsə, 
Meksikada bu rəqəmlər 8,7% və 78,3%, İslandiyada bu rəqəmlər 8,7%, 8,6% və 47,7%, 
Portuqaliyada 8,0% və 51,1%, Fransa 7,4% və 22,2% təşkil edir (OECD, 2020). 
Turizm valyuta axını yaratmaqla, regional inkişafa təkan verir, bir çox biznes və biznesi birbaşa 
dəstəkləyir və bir çox yerli icmaların əsasını təşkil edir. Əmək tutumlu sektor kimi OECD 
ölkələrində orta hesabla məşğulluğun 6,9%-ni birbaşa təşkil edir. Dünyada turizm sektoru orta 
hesabla məşğulluğun 7,4%-ni, ümumi məşğulluğun isə orta hesabla 10%-ni təşkil edir. Turizm 
vacib məşğulluq yaradan sektordur və adətən aşağı ixtisaslı insanlar, immiqrantlar, qadınlar, 
tələbələr və yaşlı işçilər üçün müxtəlif iş imkanlarının təmin edilməsinə kömək edə bilər. Turizm 
məşğulluğunun xüsusi çəkisi İslandiyada ümumi məşğulluğun 15,7%-ni, İspaniyada 13,5%-ni, 
İrlandiyada 10,3%-ni, Yunanıstan və Portuqaliyada 10,0%-ni, 9,8%-ni təşkil edir. Türkiyədə bu 
nisbət orta hesabla 7,7% təşkil edir. Ümumdünya Səyahət və Turizm Şurasının (WTTC) 
məlumatına görə, qlobal Səyahət və Turizm sahəsində 75 milyona qədər insanın Covid-19 
pandemiyası səbəbindən işlərini itirmək riski ilə üzləşdiyi təxmin edilir. Buna görə də turizm 
sektoru məşğulluğa, vergi daxilolmalarına, xarici valyuta daxilolmalarına və digər əlaqəli 
sektorlara təsir göstərir. Covid 19 pandemiyası nəticəsində də bir sıra müəssisələrin fəaliyyətlərini 
dayandırması səbəbi ilə insanların işsiz qalmasına və məşğulluğun azalmasına gətirib çıxartdı. 
Digər tərəfdən, Beynəlxalq Hava Nəqliyyatı Assosiasiyası (IATA) pandemiyanın qlobal hava 
nəqliyyatı gəlirlərinin 5% azaldığını bildirir ki, buda 29,3 milyard dollar az gəlir deməkdir. 
Virusun səyahət tələbinə cari təsirini nəzərə alsaq, otel sənayesi hər həftə 1,4 milyard dollar gəlir 
itirir. Bu səbəbdən turizm sektorunun təsiri dünya iqtisadiyyatına da bir çox cəhətdən təsir edəcək. 
Beləliklə, bütün ölkələrdə səyahət məhdudiyyətləri, uçuş qadağaları və ləğvlər sənayeni və işçiləri 
ciddi şəkildə təhdid edir. Mart ayının son həftəsi etibarilə hava səyahətinin 34,02%, yerləşmə və 
otellərə tələbatın 39%, avtomobil kirayəsinin isə 33% azaldığı görülür. Bunun əksinə olaraq, 
xəbər və media sektoru 2,07%, çatdırılma sektoru isə 7,8% artıb. Əslində, səyahət və turizm 
sektorunun ləng canlanma nümayiş etdirəcək sektorlardan biri olduğu bildirilir. Bundan əlavə, 
Türk Hava Yolları (THY) və Pegasusun səhmləri 5,6% azalaraq 4,9%-ə düşüb. 
Sağlamlıqla bağlı böhranların turistlərin risk qavrayışına təsir etdiyini və turizm tələbində birdən-
birə azalmalara səbəb olduğunu bildirən tədqiqatçılar, xüsusilə turizmdən asılı olan ölkələrdə bu 
cür böhranların mühüm sosial-iqtisadi nəticələrinin olacağını qeyd ediblər. Şübhəsiz ki, turizmdə 
səyahət motivasiyasının ən əsas dəyişəni olan turistin özünü təhlükəsiz hiss etməsi epidemiyadan 
birbaşa təsirlənməyən destinasiyalarda belə turist axınını ləngidir və prosesə mənfi təsir göstərir. 
Xəstəliklər insanların səyahət davranışını böyük ölçüdə müəyyən edir və çox vaxt məhdudlaşdırır. 
Bu məhdudiyyətlər təkcə beynəlxalq və milli səyahətləri məhdudlaşdırmır, həm də şəhər 
daxilində hərəkətləri xeyli məhdudlaşdırır və hətta tam qadağaya qədər bir sıra tədbirlərin 
görülməsini zəruri edir. Bu proseslərdən ən çox təsirlənən sektorlardan biri də şübhəsiz ki, 
turizmdir. Çünki turizmi digər sektorlardan fərqləndirən ən fundamental dəyişən şəxsin xidməti 
almaq üçün təyinat yerinə getməsidir. Ona görə də turizm bütün epidemiyalardan ilk təsirlənən 
sektorlardan biri olduğundan epidemiya dövründə turist qəbul edən ölkələrin iqtisadiyyatında 

---

14