F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

TALABALAR QUV MASH ULOTLARINI NAZORAT 
QILISH VA TARTIBGA KELTIRISH 
«Nazorat» atamasini q llashga pedagogik quv jarayonida va 
pedagogik psixologiyada turlicha yondashiladi. Pedagogika nazariyasida 
va pedagogik amaliyotda «nazorat» atamasi «keng» va «tor» ma'noda 
uchraydi. «Keng ma'noda» nimadir tekshirish, «tor ma'noda» esa, 
kibernetika ruhiyatidadan kelib chiqib- « z- zini boshqarish uchun 
145 

---

xarakterli b lgan teskari aloqa tamoyilidir». «Pedagogika» quv 
q Uanmasida bu tushuncha yuqoridagidek izohlanadi. Bundan' kelib 
chiqadiki, « quvchilarning quv mash ulotlarini nazorat qilish 
tashqi teskari aloqani va ichki teskari aloqani ta'minlaydi». «Tashqi 
teskari aloqa* tushunarli b lib: bu quv materialining quvchilar 
tomonidan zlashtirilishini tekshirish degani (nazorat-s rovlar, 
yozma ishlar, imtihonlar va h.k.), bularni barchasini qituvchi 
tashkillashtiradi. «Ichki teskari aloqada* esa, « zgacha» — 
quvchining z- zini tekshirishi, bu haqida bir nechta umumiy 
s zlar, ulardan quvchilarning z- zini boshqarishida «teskari 
aloqa»ning «ichki» xarakterini nimadan tarkib topganini tushunish 
mumkin. Bu ham baribir «mashinali» yoki «mashinasiz» dasturlash 
vositalarini q Uash orqali qituvchi yordamida tashkilashtiriladi. 
« z- zini nazorat qilish» atamasini q llash orqali muallif, 
quvchilar aniq savol yoki masalalarda zini tekshirayotib zlarining 
qay me'yorda materialni zlashtirganlarini tekshiradilar. Boshqacha 
qilib aytganda, ular z- zlarini tekshiradilar va baholaydilar. Bu esa 
amaliyotdan ma'lum b lganidek, qituvchi yoki muallif tomonidan 
z- zini tekshirish savollar b yicha amalga oshiriladi. Bu ham 
tarkibi b yicha «tashqi nazorat»ga kiradi. 
Pedagogik psixologiyada «nazorat» tushunchasi birmuncha zga 
ma'noda — « quv jarayoni»dek - q llaniladi. quvchilarning quv 
mash ulotlari jarayoni va uning tarkibiy elementi sifatida kiradi. 
Nazorat - quv mash ulotining s nggi natijasi b yicha zlashtirish 
sifatini tekshirish kabi emas, balki quvchining z aqliy jarayonlarini 
uning tarkibi va tavsifi (prinsiplari, qonuniyatlari, qoidalari) b yicha 
qilayotgan quv topshiriqlarining t ri bajarilishi uchun m ljalli 
asosdek xizmat qiluvchi nazariya kabi amalga oshiriladi. 
Bilimlarni zlashtirish jarayonini boshqarish mexanizmi haqida 
gapirilganda, N.F.Talzina nazoratni uning sozlashdagi zaruriy tarkibiy 
elementi sifatida qaraydi. Agar boshqarilayotgan jarayoh mavzusi bilan 
hamjihatlikda boradigan (yoki dasturli qitish uchun - dastur) b lsa, 
unda hech qanday korreksiya talab qiladigan q shimcha harakatlarni 
yuzaga keltirmaydi. Biroq jarayonning qandaydir dasturdan 
chekinishini k rish bilanoq, pedagog uning chekinishi xarakteri 
haqidagi teskari aloqa jadvali b yicha tushayotgan ma'lumotlarni 
q llab, darhol, talab etilgan sohaga y naltirilgan holda quv 
mash ulotlarini tkazish b yicha tadbirlarni q llaydi. Bu sozlovchi 
harakatda, teskari aloqa nazorat kanalidek chiqadi, ular pedagogik 
jarayonning oxirini kutib tirmasdan, jarayonning borishi haqida 
ma'lumotlarni oladi, bu esa unga darrov ta'sir tkazadi. quv 
mash ulotlarining borishi b yicha nazorati va korreksiyasi - mana 
shu nazoratning tushunilishida nimalar muhim, agarda quv 
146 

---

mash ulotlari tugagan b lsa, endi aralashishning iloji y q. Agar 
quv jarayonning natijasi shunday b lsa, inson zlashtira olmagan 
yoki dasturni yomon zlashtirgani, faqatgina jarayon oxirida b ladi, 
bunda esa endi uni t rilashga imkoniyat b lmaydi. 
Teskari aloqani quv jarayonida q llanilishi quyidagi ikki 
muammo yechimini z ichiga oladi. Birinchidan, tomondan qitish 
maqsadida, boshqa tomondan esa qitishning psixologik nazariyasi 
asosida nazorat ostidagilar tavsifnomasi majmuyini ajratib k rsatadi. 
Buni esa qituvchi dasturlar tuzishda asos qilib oladi. Umumiy qoida 
quyidagilardan tashkil topadi ya'ni mustaqil tavsifnoma nazoratga 
olinadi, ularning tarkibiy zgarishi bir sifat holatidan boshqasiga 
tishiga olibkeladi: 
Ikkinchidan, teskari aloqaning chastotasi (orali i)ni aniqlash, 
kuzatuvchining teskari aloqa deb nomlagani mukammal deb 
hisoblanadi. quv jarayoniga ushbu holatni mexanik tarzda olib tish 
samarali chiqmagan. Buning sababi quyidagicha izohlanadi; nazorat 
quv jarayonida faqatgina teskari aloqa funksiyasini bajaribgina 
qolmay, balki mustahkamlash funksiyasini ham bajaradi. U 
quvchining motivatsion muhiti bilan ham shuningdek bo liqdir. 
V.V.Davidov nazoratni quv mash ulotidek k rib, uning ostida 
boshqa quv mash ulotlarining quv masalalari va shart-sharoiti 
talablariga mosligini aniqlashdir. Nazorat quvchiga harakatlarning 
uslubiy tarkibini zgartirib, olinayotgan natija va yechilayotgan masala 
sharoitlari xususiyatlarining u yoki bunisi bilan uning aloqasini 
aniqlashga imkon beradi. Shuning natijasida nazorat harakatlarining 
operatsion tarkibi va ularning bajarilishi t riligi kerakli hajmini 
ta'minlaydi. 
Nazorat, uni bajarish sharoitlarining operatsion harakatlar tarkibiga 
mosligini aniqlashga imkon berib, tarkibsiz reflekslarga asoslanadi. 
Tarkibiy refleksiyani inson tomonidan shaxsiy harakatlari asosida 
k rib chiqish va izlash bilan bo liq. 
Shu tariqa psixologik nuqtayi nazarda talabaning quv faoliyati 
deganda - z- zining nazorati, zining quv faoliyati borasida 
aniqligini ta'minlovchi spetsifik quv faoliyati shakli tushuniladi. 
z- zini nazorat qilishning pedagogik tushunchasi esa, quv 
faoliyatini vaqti-vaqti bilan tekshirib, borishni emas, balkio'zlashtirish 
natijalari b yicha quvchi tomonidan tashkillashtirilgan quv 
faoliyatidir. 
Hozir esa, biz z- zini nazorat qilishning z- zini boshqarishga 
asoslangan qitish uslubi va talabaning quv faoliyati sifatida 
qaramoqdamiz. Bundan kelib chiqib, birinchi kurs talabasining (iloji 
boricha tezroq, shaxsiy quv faoliyatini shunday t ri va aniq 
tashkil etishi kerakki, unda quv materiali uni zlashtirish davomida 
147 

---

zudlik bilan,, kechiktirmay zlashtirilsin. Demak, bir necha kun 
tayyorlanib va darhol, bir urinishda qilgan dasturlar b yicha javob 
bermaslik uchun, imtihon sessiyasi kelishini kutib tirmasdan, hech 
narsani orqaga surmaslik, zlashtirilmagan ma'ruza matnlari va 
qilmagan ilmiy matnlar va quv adabiyotlarni t plamaslik kerak. 
Afsuski, "k p birinchi kurs talabalari bunday y l tutishmaydi. 
Talabalarning bunday ish uslubi oldindan ma'lum: bilimlari sayoz, 
parchalangan, hayot va amaliyot bilan kam bo langan, isbotlanmagan, 
uzuq-yuluq, shuning uchun k pi unutilgan esdagilari ham bir-biri 
bilan, mantiqiy bo lanmagan, zlashtirilmagan qisqasi, fan predmeti 
b yicha ilmiy topshiriqlarning butunligi, ahamiyati uzviy bo liq 
holatdek tushunilmasdan esda olib qolingan. 
Birinchi kundanoq talabaning psixologik ritm b yicha, kunma-
kun, yangi ilmiy maiumotlarni zlashtirish uchun quv faoliyatining 
nazoratiga uni rgatish lozim, bu pedagogika va uslubiyoti tili 
b yicha z- zini nazorat qilish deb atash mumkin. 
Yuqorida ta'kidlanganidek nazoratga rgatish berilgan muammo 
b yictia maxsus quv mash ulotlarini anglatishi lozim emas. Balki 
quv faoliyati shart-sharoitlaridan kelib chiqib belgilanishi lozim. 
quv faoliyati quyidagicha tashkillashtiriladi: talaba quv 
topshiriqlarini bajarish jarayonida, uni yechish b yicha barcha fikriy 
operatsiyalarini qadamma-qadam nazorat qilib, rganilayotgan 
nazariyaga aynan mos ravishda bajarilsin, faqatgina shu sharoitda u 
istalgan natijaga erisha oladi. 
Nazoratning quv faoliyatiga rgatish b yicha alohida 
tashkillashtirilgan mash ulotlari odatda, tkazilmaydi, chunki 
belgilangan faoliyatiga qitish jarayonining zi darslar davomida 
amalga oshiriladi. Bir vaqtning zida topshiriqning shartlarini ylab 
chiqish, tahlil qilish va talabalarni baholash, yechimlarini rejalashtirish 
va qabul qilish b yicha boshqa quv faoliyatini birgalikda bajarish 
bilan amalga oshiriladi. Biroq, quv faoliyatlari qituvchi tomonidan 
shunday tashkillashtirilishi kerakki, uni amalga oshirilishi jarayonida 
quvchining qanday qilib rganilayotgan nazariyaning me'yorlari, 
qoidalari, qonunlari va boshqa talablarini qoilashiga butunlay bogiiq 
boiadi. Bundan tashqari, topshiriqlar shunday tuzilishi kerakki, uning 
echimi aniqligi shu talablarga rioya etishga bogiiq b lsin. 
Psixologik nazariyani qishda ham boshqa nazariyalarda boigani 
kabi, talabalar psixologik faktlarni tekshirish va bilishga moijallangan 
mashqlami yechishda ulardan foydalansin. Masalan, psixologik faoliyat 
tushunchasini zlashtirish uchun talabalarga berilgan quv 
topshiriqlariga murojaat etamiz. Quyida keltirilgan topshiriqlarni aniq 
va t ri yechish uchun talaba «faoliyat» tushunchasining belgilari 
bilan zining aqliy operatsiya jarayonlarini doimo taqqbslashi zarur. 
148 

---

Bu belgilar esa, talabalarga yozdirib boriladi: awal tushunchaning 
differensiasiyasi, s ngra faoliyat tarkibi (motivning qandaydir talab 
bilan bo hqligi, maqsadi, vositasi natijasi). Mana endi talaba 
topshiriqni bajarishda ehtiyojlar darajasiga qaraydi. Unda psixologik 
faoliyat belgilarining mavjudligi yoki y qligi tahlil qilinadi. Agar 
mayjud b lsa, unda bu «faoliyat»ni tushunchasiga taalluqli, agar y q 
b lsa, unda bu «faoliyat» psixologik ma'noda emasligidan iborat. 
Yuqorida quv operatsiyalarini k rib chiqib, tahlil qiUnadi. 
Talaba quv topshiriqlarini doimiy nazariyaga asoslanib yechadi, hal 
qiladi, ularning bajarilish jarayonini esa (faoliyat tushunchasi) mana 
shunday nazorat qilishdir. E.A.Komilova tadqiqotlarida ushbu 
tushunchaga misollar talaygina. 
Shunday qilib, quyida keltirilgan misollar faoliyat tushunchasini 
mazmunan ochib bera oladimi? 
1. Charchagan musofir, oyoqlariga dam berish uchun, t nka ustiga 
tirdi. 
2. Mendeleyevning hozirgi kunda «Elernentlarning davriy 
sistemasi» nomi bilan tanilgan, kimyoviy elementlar jadvali tushiga 
kirgan sha jadvalni u 1869-yil zi kashf qilgan holda qonun 
yaratgan edi. Jadval uning tushida k ringanligi faoliyat b la oladimi? 
3. Talaba ma'ruzani ma'nosiga tushunmasdan, tarkibini t liq 
zlashtirmasdan, tez yozayapti. U faoliyat bilan bandmi? 
4. quvchi she'r yodlayapti, ikkinchisi esa allaqachon yodlagan va 
hozir jim z rto ini eshityapti. Ikkovidan qay biri faoliyat bilan 
band? Yoki ikkovimi? Nima uchun? 
5. Tegirmon tarmo i yoqildi, u ishlayapti, qoplar tez unga 
t layapti. Bu yerda uchta fe'l mavjud. Ulardan iqay biri faoliyatni 
anglatadi? 
6. Navbatchi muhandis tantanavor ravishda yangi gidrostansiyadagi 
«asosiy tarmoqni» ishga tushiradi va shundan s ng mana 40 yildirki 
GES ishlamoqda, awal boshida elektr energiyasini zbekistonga, 
endilikda viloyatlarga uzatmoqda. «Ishga tushirdi* va «ishlayapti» 
fe'llaridan qay biri faoliyatni anglatadi yoki ikki tushuncha ham 
mazmunan bir xilmi? 
7. Trenirovkada sportchining yugurishi va qonunbuzarning 
nazoratchidan qochishi, yugurish - bu yerda qaysi biri faoliyat. 
8. K zini ochgan inson tepasida ayiq boshini k rib q rquvdan 
baqiryapti? Bu faoliyatmi? 
9. Bolalar mehmon kutish ynashyapti, dasturxon bezatilyapti, 
dasturxon gazetadan (ovqatli tarelkalar, qoshiqlar, pichoqlar, 
yinchoqli, gazeta qo ozidan salfetkalar, «non» va h.k.) 
«mehmonlar» (q irchoqlar)ni tkazishadi, darhol barchasini 
buzishadi (mehmon qilmasdan) yana boshidan ovqat pishirishadi, stol 
149 

---