F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

psixologik jihatdan quvli inson yetarlicha ishonch va aniqlik bilan 
ushbu tushunchalardan yashirin manbani anglab olishi mumkin. Bu 
k rsatilgan jihatlarni q llash mahorati talabalarga salmoqli foyda 
keltiradi, o zaki javob berish uchun imtihonlarda ulardan qanday 
bilimlarni nazorat talab qilinishi va ular nimani ushbu bilimlarga ilova 
sifatida hayotiy masalalar asosida k rsata olishlari lozimligi yuzasidan 
uchun aniq taassurot qilib oladilar. 
Ushbu jihatlarni imtihonlarda bilim va mahoratlarini tekshirish 
uchun q Uash uslubi oddiy, har bir bilimga bitta nazariy savol va bitta 
topshiriq kiritiladi. 
Odatda, savollar oldindan talabalarga ma'lum b ladi, ularning 
bilimlarini tekshirish uchun imtihonga kiritilgan va dastur bilan 
hamjihatlikda tuzilgan va talabalarga ma'lum qilingan psixologik 
topshiriqlar t plamini q shish kerak, shu orqali ular imtihonlarga 
154 

---

tayyorgarlik tartibida barcha berilgan t plam topshiriqlarini 
yechadilar. 
TALABALAR MUSTAQIL ISHLARINI BOSHQARISH 
Talabalarni adabiyotlar bilan mustaqil ishlash mahoratlari ta'lim 
jarayonida shakllanadi. Awalgi bobda biz quvchi quv faolligini 
rganib, rivojlanib borishi z- zini shakllantirishga, z e'tiborimizni 
qaratdik. Bunga talabalarning fikrlashlarini faollashtirishga m ljal-
langan, ularda berilgan yuqorida bayon etilgan barcha topshiriqlar 
(savol va topshiriqlar) xizmat qiladi. Asosiysi quvchi shaxsining 
ilmiy va hayotiy muammolarini tushunish qobiliyatini egallab zini-
zi yaratadi. 
Talabani mustaqil qishga rgatish psixologiyani qitish 
metodikasining muhim masalalardan biridir. 
Psixologiya va uni tashkil etuvchi boshqa quv fanlari gumanitar 
y nalishdagi boshqa fanlari kabi taxminan bir xil rganiladi. Lekin 
uning ziga xos xususiyatlari ham mavjud b lib uni hisobga olmaslik 
mumkin. U maqsadlari, masalalari, mazmunidir. 
Psixologiyani rgatishning maqsadi-insonni tushunishi u kim 
b lishidan qafiy nazar u bilan t ri zaro aioqalar olib borishga 
qaratilgan b lsa, unda nazariy (kitobdan) qoidalarini bilish oliy quv 
yurtida b lajak mutaxassisni qitishning yakuniy maqsadi b lmay, 
balki faqat unga ergashish vositasi hisoblanadi. Asosiy maqsad — 
mavjud odamlar psixologiyasini bilish mahoratidir. 
Rivojlantiruvchi qitish yordamida talabada nazariy fikrlash 
mahoratini shakllanadi va bu orqali kitobdan quv materiallarini 
yodlash, mexanik eslab qolishni y qotish, talabaning mustaqil quv 
faoliyatini t ri yondashilgan holda tashkil qilinishi. 
Bu adabiyotlarni qiganda ma'ruza tinglaganda talaba olgan 
ma'ruzalarini doim odamlarning hayotiy xulqlarini shaxsiy fikrlari, 
sezgi hissiyotlari bilan xayolan taqqoslashi ularni tanqidiy tahlil qilishi 
va yangi ilmiy nuqtai nazardan kelib chiqqan holda baholashlarini 
anglatadi. 
Bu rganilayotgan materialda talaba nazariyani yodlab olmasdan 
balki, uning yordamida hayotiy hodisalarni tahlil qilib unga yanada 
yaxshi qishga yordam beruvchi, fikrlashni rivojlanishini anglatadi. 
Faqat shu y l bilangina psixologiyani fan sifatida umuman har 
qanday boshqa fan kabi zlashtirishi mumkin. Biroq k plab boshqa 
fanlarga qaraganda psixologiyani ustunlik tomonlari mavjuddir. 
Jumladan, ilmiy bilimlarni amaliy q llash sohasi shuningdek, amaliy 
material sifatida q l ostidagi odatlar va boshqalar. 
155 

---

Ko rsatilgan maqsadlarga talabalar erishishlari uchun qituvchj 
tomonidan quyidagi masalalar hal qilinishi lozim. 
1. Talabada fanni chuqur rganishga turtki b luvchi omilrii 
shakllantirish va shu orqali u quyidagilarni hal etishi lozim. 
«Psixologiya menga nima uchun kerak b ladi?*, «Nima uchun 
psixologiyani rganish kerak?». Agarda «diplom», «obr » uchun 
b lgan b lsa, unda talabada fanni rganish uchun sabab z- zidan 
mavjud uni hali takomillashtirish kerakligini tushuntirishdir. 
Ana shu masala qituvchi uchun eng birinchi va bilish uchun eng 
muhim vazifadir. Uni qanday qilib hal etish kerak? Talabaga odamlar 
psixologiyasini bilish hayotda unga shaxsan qachon, qaerda va nima 
uchun kerak b lib qolishini tushuntirib berish va hakozo. Bunga 
psixologiyani fan sifatida predmeti va vazifalarini ochib beruvchi 
maqsad birinchi ma'ruzadayoq amalga oshiriladi. Ma'ruzada 
psixologiya inson hayoti uchun muhim ahamiyatga ega ekanligi, shaxs 
kamolga yetar ekan insonlar jamoasiga ehtiyoj sezadi, shunday ekan 
ularni psixologiyasini bilish kelajakdagi faoliyatlari uchun kerakligini 
anglatgan holda qiziqtirishi kerak. Fanni rgatish jarayonida zarur 
ekanligini tushuntirish chuqurlashtirilib boriladi va natijada, 
psixologiyaga nisbatan qiziqishga aylanadi. Ana shu quv faoliyatida 
amaliy sabab ilmiy psixologik bilimlarni egallab olishning shaxsiy 
mazmunini dnglab yetishga asoslangan, rganishga nisbatan qiziqishi 
haqiqatda takomillashganini anglatadi. 
Ma'ruzalar va kitoblardan olingan bilimlarni zlashtirish uchun 
hayotiy psixologik hodisalarni, psixologik bilimlar asosida 
tushuntirishga intilib ularni hayotiy psixologik hodisalar bilan 
solishtirish kerakligini talabalarga tushuntirish lozim. Bu masalani hal 
etishda ma'ruzalarda qituvchi tahlil qiladigan adabiyotlardan 
keltiriladigan misollar hamda amaliy mash ulotlarda, seminarlarda 
muhokama etiladigan amaliy topshiriqlar (psixologiya quv 
masalalari) yoki psixologiya fanlar b yicha yozma nazorat ishlar 
mazmunini tashkil etuvchi amaliy topshiriqlar yordam beradi. Ilmiy 
qoidalarni hayotiy hodisalarga bunday taqqoslash odamlarni 
psixologiyaga rgatish demakdir. Kundalik hayotiy hodisalarni 
psixologik nuqtayi nazaridan rganish har qanday sharoitda ham 
inson bilan t ri munosabatlar qurish uchun uni tushunish, 
rganishni anglatadi. Odamlarga rahbarlik qilish boshqa odamga 
b ysinish qitish va tarbiyalash shu bilan bir vaqtda munosabatlar 
uchun qulay psixologik muhitni yaratishdan iborat. 
Adabiyotlarni mustaqil rganishda talaba uchun quyidagi shior 
harakatlarga chorlovchi doimiy k rsatma b lishi kerak. Hayotiy 
hodisalarni psixologik tahlil qilishdan (tadqiqotlaridan) olinadigan 
barcha xulosalarni albatta yozib borish lozim. Bunday yozuvlarni 
156 

---

amalga oshirib borish an'anaviy qitishda (maktablar oliy quv 
yurtlarida) k pincha kitobdagi mavjud narsalarni k chirib yozib 
olishdan iborat b lgan konspektlar yozib borish b ladi. Ammo 
kitobdan biror fikr keltirilsa, unda darhol sharhlashi ham kerak. Talaba 
yozib olingan qoidalarni hayotiy tushunishini aks ettiruvchi shaxsiy 
fikrlarini yozib borishi shart. Bu uning fanni egallab borishini 
haqiqatdan mustaqil ekanini anglatadi. 
K rsatilgan masalalar hal etilganda talaba faqatgina ma'ruza 
tinglagani emas, balki uning mazmunini tushungan holda kitobni 
faqat qib chiqish emas, uning mazmun-mohiyatini anglab yetishi, 
psixologik tahlil qilishga, olgan bilimlari asosida odamlar xulqini 
baholay oladigan va ilmiy bilimlaridan zining kundalik amaliyotda 
foydalanishga tayyor b lib chiqadi. Oliy quv yurtida qitish 
talabalarning sessiyalar orali ida zi mustaqil bilim olishini t ri 
tashkil etishga bo liq b ladi. Mustaqil bilim olish tartib, kitob 
qishga, navbatdagi vaqtinchalik tadbirga aylanmasligi uchun (talaba 
yarim yilda oldiga sessiya oldidan esa kitob qishga kirishadi) unga bu 
ishni doimiy amal qiladigan tizimga aylantirishga yordam berishi 
kerak. 
Ma'lumki, fanni rganish masalani hal etishga sun'iy majburlash 
emas, yaxlit yondashish, mazmuni b yicha va bajarilishi yuzasidan 
mustaqil b lishni talab etadi. Alohida masalalarni rganish, qandaydir 
bir xususiy va bunda rasmiy b lgan ma'ruzalarga erishish (misol 
uchun nazorat ishlarini z vaqtida bajarilganligi haqida «hisobot» 
berishi) kabi rganish tuzilish elementlarining barchasi bir-biri bilan 
tabiiy bo liq b lishi hamda bir biridan ajralgan holda t la 
zlashtirilishi mumkin b lmagan fanni qandaydir tizim sharoitida 
mazmunini zlashtirishiga imkon bermaydi. Biror narsani eslab qola 
olsa ham baribir buni chuqur bilib b hnaydi va shaxsning ijtimoiy 
xulqi ilmiy boshqaruvchisi b lib xizmat qila olmaydi. 
Agarda talaba alohida bir masalani hal etishga kirishsa (misol 
uchun referat yozish b yicha ishlarni bajarishga), lekin bu masalani 
t la hal etishi uchun ilmiy asoslarini hali zlashtirmagan b lsa, u 
asosiy maqsadga erishishida mavjud odamlar xulqini tushunishga 
imkon beradigan ilmiy bilimlarni egallash y lida ziga sun'iy 
tasdiqlarni yaratadi. Shuning uchun muhit talabaning quv dasturi 
alohida qoliplari b yicha hisobotlari emas, fanni qadamma-qadam 
kompleks rganishi bir vaqtning zida zlashtirib olish va uni 
barcha alohida quv masalalarini hal etishga q llash hisoblanadi. 
Mana shu dialektikadir: talaba aniq bir masalani hal etib fanni 
rganadi, rganish esa keyingi hamma quv (nazariy va amaliy) 
masalalami t ri hal etishga qodir b lib qoladi. Bunga faqatgina 
fanni qitishga xususan talabaning mustaqil bilim olishini tashkil 
157 

---

etishga kompleks va sistemali yondashish yordamidagina erishish 
mumkin. Mustaqil ishlashga kompleks yondashishni talaba qanday 
amalga oshirishi mumkin. Asosiysi talaba darslik va boshqa 
adabiyotlarni qiyotganida ma'ruzalarda olgan axborotlarga tayanishi 
kerak. Bir manbadan qiganlarini boshqa manbadan olgan axborotlari 
bilan solishtirishi, olgan bilimlarini t ldirib va aniqlashtirib borishi 
kerak. Ularni z navbatida hayotiy hodisalar odamlarda va shu 
jumladan zida hali kuzatiladigan haqiqiy psixik hodisalar bilan 
solishtirilishi kerak. Shunday qilib, ma'ruzada nazariy adabiyotlarga 
ulardan amaliyotga tish hodisasi yuz beradi. Bu esa quvchining-
ongida mavjud b lmagan bilimlarni egallab oladi, ya'ni zlashtirish 
jarayoni ketadi. Ilmiy adabiyotlardagi bilimlar talabani odamlar 
psixologiyasini rganish b yicha amaliy analitik amallarni bajargani 
uchun olgan bilimlardan foydalanishga rganib olgandagina 
zlashtirilgan deb hisoblash mumkin. 
Shunday qilib, talaba tomonidan fanni zlashtirilishi faqat uning 
mazmunini yaxshi bilish bilan emas, balki yana bu bilimlarini amaliy 
vaziyatlarda q llashni bilishini anglatadi. Mustaqil bilim olish tizim 
sifatida z tuzilishlariga ega. Talaba bu tuzilishning barcha 
elementlaridan t la foydalanish muhimdir. Shuni ham hisobga olish 
kerakki, har qanday talaba ham qituvchiga maslahat s rab murojaat 
etavermaydi. Tajribalardan k rinadiki talabalar hatto konsultatsiyalar 
olish uchun navbatchi qituvchilar bilan uchrashuvga ham 
kelmaydilar. quv materialini zlashtirishda qiyin nazariy masalani 
tushunib olish uchun zarur b lgan jiddiy vaziyatda talaba birinchi 
navbatda ziga zining quv rganish faoliyatini qurish mahoratiga 
tayanadi. Lekin nima b lishidan qafiy nazar baribir birinchi kurs 
talabasi hali qishni bilmaydi. Mustaqil bilim olish mahoratiga tezda 
rganib olishi uchun unga ishlash metodlari va usullarining 
ba'zilaridan foydalanishga yordam beradi. Bu metodlarni k rib chiqish 
uchun mustaqil ishlashni tashkil etuvchi qismlariga ajratib chiqamiz: 
— ma'ruza konspektlarini qish; 
— quv va ilmiy adabiyotlarni qish sharhlash va konspekt 
tuzish; 
— imtihonlarga (sinovlarga) tayyorlanish. 
Ma'ruzalar konspektlarini qish bir necha maqsadlarga ega: