İLÂHÎ Nİzam ve kâİnat
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
BEDRİ RUHSELMAN 103 Varlıklara ait inkişaf mekanizmasının umumî olarak şemasını kısaca verdikten sonra, insanlık hayatında onun nasıl işlediğini, nasıl işlemesi lâzım geldiğini ve ne şekilde inkişaflar kaydettiği- ni izah etmeye başlıyoruz. İnsanlardaki vicdan mekanizmasının inkişafını takip ederken ekseriya yapıldığı gibi sevgi, fedakârlık, nefsaniyet, vicdan gibi birtakım durum ve melekeleri muayyen bir tertibe tâbi tutarak sıralamak doğru değildir. Meselâ evvelâ fedakârlık safhası gelir, sonra onu mutlaka bir sevgi veya vicdan safhası takip eder gibi mutlak bir sıra tertip etmek yanlıştır. Sadece, burada insanların hayatı boyunca hem birbirine zıt olan, hem de birbirini destek- leyen, vicdanın vazifeye ve nefsaniyete müteveccih unsurları bir bütünün iki zıddı hâlinde karşı karşıya yürüyüp giderler. Demek ki dünyada vazife sezgisi hazırlığını yapan vicdan mekanizması; bazan nefsaniyet, bazan vazife istikametine yönelmiş iki cepheli bir bütün hâli arz eder ve yukarıda saydığımız melekeler müspet ve menfî taraflarında bu bütünün içinde, onun her kademesine uygun hâllere ve ihtiyaçlara ayarlı muvazene durumlarını alır ki bu muvazeneyi sağlayan zıtlardan yukarıda olanı vazife plânına, aşağıda olanı nefsaniyete yönelmiştir. Meselâ, diğerkâmlık duy- gusu vazife plânına daha yaklaştırıcı bir üst realite ise onun kar- şısına zıt olarak dikilen hodkâmlık nefsaniyeti alt realiteyi teşkil eder. Fakat unutulmasın ki hakikatte bunların ikisi de bir düalite içinde, düalite prensibinin icabatıyla birbirine zıt vasıflar göste- ren aynı kıymetin iki cepheli tezahüründen başka şey değildir. Bu zıtların mânâsını; vicdan mevzuu üzerinde konuştukça daha iyi anlatmış olacağız. Demek ki vicdan hem müspet, hem menfî taraflarıyla, tam bir birim düalite hâlinde insanın idrakini vazife bilgisine yaklaştıran kudretli bir mekanizmadır. Bu mekanizma nebat safhasındaki insiyakları hayvan safhasının otomatizması- na, hayvan safhasındaki otomatizmaları insan hayatındaki vic- dan duygusu safhasına, insanlara ise vazife sezgisi ve bilgisi id- raklerine, yâni vazife plânına hazırlar. * * * İLÂHÎ NİZAM VE KÂİNAT 104 İnsanlık safhasına gelen bu inkişaf mekanizması, insanın az çok tebarüz eden idrak ve irade hürriyetine terk edilmiştir. Bu suretle insan, kullanmakla mükellef bulunduğu idrak ve irade hürriyetiyle cehit ve gayretlerini vicdan düalitesinin hangi zıddı- na yöneltirse, hangi zıdda daha fazla değer yüklerse muvazene o zıddın lehine olarak bozulur. Zira bir madde kombinezonuna yönelmek, ona tesir göndermek demektir, gönderilen tesirler ise birer değerdir ve o tarafın lehine olarak değer farklanmasını mu- cip olur. * * * Şimdi vicdan mekanizmasının işleyiş tarzı üzerinde duraca- ğız. Vicdan düalitesinin müspet dediğimiz üst realitesiyle, izafî olarak menfî dediğimiz alt nefsaniyet realitesi herhangi bir in- kişaf kademesinde insanda muvazene hâlinde bulunur. Yâni bunların ihtiva ettiği değerler aralarındaki statüyü muhafaza ederler. Yalnız, buradaki muvazene devamlı olarak sabit kal- maz, her an bozulur. Fakat -evvelce söylediğimiz gibi- bozulan bütün düalite muvazeneleri daima yeniden kurulmaya, muva- zene hâline gelmeye mütemayildir. Düalite prensibi mucibince, muvazenesi bozulmuş zıtlar aslâ o hâlde kalamazlar. Hangi ta- rafın fazla değer almasıyla muvazene bozulmuşsa, muvazenenin tekrar kurulması için, o zıttan zayıf olan tarafa bir değer akımı başlar. Bu da karşı taraftaki menfî olan zıddın değer seviyesi- nin müspet zıddın değer seviyesi hizasına kadar yükselmesini mucip olur. Bu suretle esasen yüksek değerler alarak seviyesini arttırmış müspet tarafla menfî taraf arasında teessüs eden yeni muvazene seviyesi evvelki seviyeye nazaran daha üstün bir du- ruma girmiş bulunur ki bu da o birim düalitenin bir üst kademe- ye geçmiş olması, yâni vicdan mekanizmasındaki idrakin vazife bilgisine biraz daha yaklaşmış bulunması demektir. Buna mu- kabil menfî zıdda, yâni nefsaniyete fazla değer gönderilirse iş evvelkinin aynı olmakla beraber istikamet aksi tarafa döner. Bu takdirde birim düalite, yâni vicdan bir kademe aşağıya doğru kaymaya başlar. Ve vicdanın aşağılara kayması demek yüksek kıymetlerinden kaybetmeye başlaması demektir ki bu gibi ah- BEDRİ RUHSELMAN 105 vâlde insanlar zâhire bakarak, vicdan sesini boğmak, körletmiş olmak gibi tâbirler kullanırlar. Nitekim evvelki hâlde de vicdan sesinin kuvvetlenmiş olmasından bahsederler. Fakat umumî tekâmül prensipleri hiçbir varlığın mütemadi- yen aşağılara doğru yuvarlanıp gitmesine rıza göstermez. İş bu hâle gelirse, yâni eğer o insan mütemadiyen menfî zıdda değer- ler göndermek suretiyle muvazeneyi hep aşağılara doğru kaydı- rarak idrak ve irade hürriyetini kötüye kullanmaktan kendisini kurtaramayacak duruma girerse ona yardımla mükellef olan va- zifeli varlıklar derhal gönderdikleri kuvvetli tesirlerle onu yu- varlanmaktan kurtarmak için mecburî bir otomatizmaya sevk ederler. Yâni -aşağı yukarı ilk insan kademelerinde olduğu gibi- onun önüne birtakım çekici veya itici ağır hâdiseleri sürerek id- rak ve iradesinin matlup olan üst zıdda otomatikman yönelmesi- ni temin etmeye çalışırlar. Tabiîdir ki az çok zorlayıcı bir karakter taşıyan bu hâl, serbest irade ile olduğu gibi, pek kolaylık içinde cereyan etmez. Bilâkis burada otomatizmanın zaruretlerinden olarak ortaya sürülecek sayısız hâdisenin ekseriya ıstıraplı ve sı- kıcı olan mahiyetleri o insanın iradesini yola sokuncaya kadar ona birçok zahmetler, azaplar, hattâ icap ediyorsa işkenceler ve ölümler hazırlar. Tâ ki onun, kendi serbest hâliyle kullanamadı- ğı iradesi matlup olan zıt tarafa yönelebilecek kudreti kazanmış olsun. * * * Şimdi, vicdanın vazifeye ve nefsaniyete müteveccih olan zıt unsurlarına geçelim. Herhangi bir kademedeki vicdan mekaniz- masında, birbirine zıt görünen iki unsur bir insanı, vazife plâ- nının bilgilerine hazırlayıcı mahiyette, aşağıdan yukarıya doğru sıralanmış ve ihtiyaçların zaruret ve icaplarına göre tertiplenmiş realiteler zincirinin o kademeye mahsus birbirine kenetli bulu- nan alt ve üst iki halkasıdır. Alttaki halkayı teşkil eden realiteye nefsaniyete, üsttekine de vazifeye yönelmiş diyoruz. Bu zincir, aşağıdan yukarı, geçmişten geleceğe doğru uzandığına göre alt- ta olan nefsaniyete derken yaşanmış realiteyi, üst zıddı teşkil Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|