O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

bah’alaw ushın h’a’m gidrobiontlardın’ awqatlanıw jag’dayın bah’alaw ushın to’mendegi 

tu’sinikler qollanıladı. (Borutskiy 1960), awqatlıq resursları, awqat bazası, awqatlanıwı h’a’m 

awqatlıq zatı menen ta’miyinleniwi suw saqlag’ıshtın’ awqatlıq resursına gidrobiontlarg’a  awqat 

zatı bolıwshı organizmlerdin’ qosındısı, olardın’ bo’lip shıg’arg’an produktleri h’a’m basqada 

organikalıq zatlar kiredi. Awqatlıq bazag’a, qandayda gruppa organizmler ushın, suw 

saqlag’ıshdag’ı awqatlıq zattın’ san mug’darı tu’siniledi. Awqat bazası-awqatlıq resursının’ bir 

bo’limi bolıp onı organizm paydalanadı. Awqat zatı menen ta’miyinleniwine, suw 

saqlag’ıshdag’ı tu’rlerdin’ populyatsiyasının’, awqatqa bolg’an talabının’ qanaatlanıwı 

tu’siniledi. 

 Awqatlıq resurslarg’a tiri h’a’m o’li organikalıq zatlar jatadı. Suw saqlag’ıshlarda o’li 

organikalıq zatlar tiri organizmlerge qarag’anda ko’p. Suw saqlag’ıshda o’li organizmlerdin’ 

tiykarg’ı massası erigen h’alda suwda h’a’m gruntta, az da’rejede aralaspag’an h’a’m kalloid 

tu’rinde ushırasadı. Jıl sayın du’nya okeanına da’ryalar arqalı 6-10

h’

 t. erigen. organikalıq zatlar 

baradı. Bunın’ az g’ana bo’limin bakteriyalar paydalanadı, al qalg’an mug’darı gidrosferanın’ 

energetikalıq rezervi tu’rinde qaladı. Gidrosferada tiri organikalıq zatlarg’a tiykarınan plankton 

nekton h’a’m bentos organizmleri jatadı. V.G.Bogorovanın’ (1967) bergen bah’ası boyınsha 

du’nya okeanlarında fitoplanktonnın’ san mug’darının’ jıynag’ı 1,5 mlrd.t. bakterioplankton-70 

mln. t.  zooplankton-22,5 mlrd. t. fitobentos-0,2 mlrd. t. zoobentos-10 mlrd. t. tiri organikalıq 

zatlar o’lisine qarag’anda mın’lag’an ma’rte kem bolsada gidrosferadag’ı organizmlerdin’ 

tiykarg’ı awqatlıq bazası bolıp esaplanadı.  (ROV-rastvorennıy org. vesh-va.) 

 

Gidrobiontlardın’ awqatlıq bazası 

 Suw saqlag’ıshlardag’ı awqat resurslardı gidrobiontlar proportsional paydalanbaydı, jeke 

alg’anda suwda asılısıp ju’rgen h’a’m erigen organikalıq zatlar to’men paydalanıladı. Erigen 

organikalıq birikpelerdin’ san mug’darının’ roli, ayrım uaqıtları gidrobiontlardın’ 

awqatlanıwında tiykarg’ı awqatı bolıp esaplanadı.  

  A. Krog o’zinin’ dushshı suw h’aywanları: dafniya, dreyssen, iyt balıq h’a’m balıqlar 

menen o’tkergen ta’jiriybesinde, erigen organikalıq zatlardı osmos jolı menen qabıllap 

jumsalg’an energiyanın’ 25 

   in qayta tikleydi. Ha’zirgi waqıttag’ı bar mag’lıwmatlarg’a 

qarag’anda ayrım gidrobiontlar. Mıs: Qurtlar Nereis Succinea h’a’m Climenella torguata h’a’m 

korall Fungia Scutaria  erigen organikalıq zatlardı paydalanıp zat almasıwg’a jumsalg’an 

energiyadan 1,5 ese ko’p energiya aladı. (Stephens 1967).  Erigen organikalıq zatlardın’ ishinde 

osmos jolı menen awqatlanıwı ushın aminokislotalar glyukoza h’a’m may kislotaları u’lken 

a’h’miyetke iye. Qattı organikalıq zatlar tiykarınan detrit bo’lekshesi tu’rinde suwda asılg’an 

h’a’m gruntqa sho’kke (formasında boladı) ushırasadı. Bentos organizmlerdin’ ishinde detrit 

---

penen awqatlanıwshılarg’a polixetler Nereis oligoxetler Tubifex shayanlar Balanus, mizidler, 

mollyuskalar jatadı. Pelagik organizmlerden kolovratkiler shaqalang’an murtlı shayanlar 

Daphnia, Bosmina t.b. balıqlar Chondrostoma nasus t.b. detrit penen awqatlanadı. Bakteriyalar 

menen anaw yamasa mınaw da’rejede barlıq tip h’aywanlar awqatlanadı. Suwdı filtrlep 

awqatlanıwshı organizmler shayanlar h’a’m mollyuskalar ushın bakteriyalar u’lken a’h’miyetke 

iye. Plankton vodorosller menen jalg’an ayaqlılar radiolariyalar nurlılar ko’pshilik mollyuskalar 

(ustritsa, midiya) to’men da’rejeli shayanlar, balıqlardan tınısh okean sardiniyası, aq tolstolobik 

h’.t.b. awqatlanadı. 

  Fitobentos penen tiykarınan vodorosller menen shıbın shirkeyler, mollyuskalar, balıqlar, 

tas baqa h’a’m su’t emiziwshiler awqatlanadı.  

 

Gidrobiontlardın’ azıqlıq h’a’m awqatlıq zat penen ta’miynleniwi,  

awqatlıq zatın tabıw usılları. 

 Suw  saqlag’ıshtag’ı azıqlıqqa h’a’m gidrobiontlardın’ awqatlanıw jag’dayına, bir 

ta’repleme berilgen mag’lıwmat boyınsha yag’nıy bar bolg’an awqat zatının’ san mug’darına 

tiykarlanıp bah’a beriwge bolmaydı. Awqatlanıw jag’dayına bah’a beriw ushın awqat zatının’ 

san mug’darı h’a’m onın’ an’sat tabılatug’ını tuwralı mag’lıwmatta kerek. Egerde tiri 

organizmler menen awqatlanıwshılarda, jemtigin uslawı ushın evolyutsiyalıq protsesste 

adaptatsiya qa’liplesken bolsa al jemtiklerinde de dushpanına tez tutılmawı ushın iykemlesiwler 

qa’liplesken. Bug’an jasırınıw,panalaw (maskirovka, ukrıtie), konstitutsional qorg’anıwları 

jatadı.  

  Jasırınıw (maskirovka)-bul organizm jasap atırg’an ortalıqtın’ h’a’r qıylı   ren’ge 

do’niw mimikası t.b. 

  Panalaw (ukrıtie)- h’a’r qıylı substratlarg’a kiriw, bos baqanshaqlarg’a h’a’r qıylı 

u’ysheler salıw t.b. jollar menen dushpanınan qorg’anadı. En’ ko’p tarqalg’an panalaw, 

gruntlarg’a kiriw bolıp esaplanadı. 

  Konstitutsional- qorg’anıw bul denesinin’ u’lken razmerde bolıwı, sırtqı jabıwının’ 

qurallanıwı shaqqan h’a’reket etiwi bolıp esaplanadı. Mıs:  İri mollyuskalardı kishisine 

qarag’anda balıqlar az paydalanadı. Pantsirli kolovratkiler o’tkir o’simsheler menen 

qurallang’anı pantsirsiz kolovratkilerge qarag’anda az jelinedi. 

  Suw organizmlerinin’ awqatlanıwı ko’pshilik waqıtta ekzogenli h’a’m siyrek endogenli 

boladı. Ko’pshilik omırtqasızlardın’ lichinkaları h’a’m balıqlar ushın aralas awqatlanıw 

xarakterli. Jas organizm belgili waqıt ishinde sarıwızının’ qaldıg’ı menen h’a’m sırttan awqat 

zatın uslaw arqalı awqatlanadı. Endogen awqatlanıw o’z denesindegi zatlar menen ayrımları 

gidrobiontlardın’ ishindegi simbiontlardın’ esabında awqatlanadı. Simbiont vodorosller 

---