O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

zooklorella h’a’m zookeantellalar derlik barlıq a’piwayılarda tabılg’an, ko’pshilik gidralarda 

aktinide, korallarda tabılg’an. Anıqlawlarg’a qarag’anda tek zookeantellalar normal 

o’setug’ınlıg’ı belgili bolg’an. Tek simbiontlar esabınan jalpaq qurt Convoluta roscoffensis 

tirishilik etedi. Gidrobiontlardın’ ekzogen awqatlanıwı tiykarınan golozoylı xarakterde boladı 

biraq joqarıda aytqanımızday ko’pshilik gidrobiontlar qandayda da’rejede bolsada suwda erigen 

organikalıq zatlardı osmos jolı menen qabıllaw arqalı da qanaatlanadı. Golozoy awqatlanıwda 

awqat zatın tabıwı dara-dara, bo’lek-differentsiyalang’an h’a’m differentsiyalanbag’an jollar 

arqalı awqatlıq obektin uslaydı.  

  Birinshi jag’dayda awqatlanıw salıstırma u’lken obektler menen boladı yag’nıy olardın’ 

h’a’r qaysısının’ jeke sapası anıqlanadı h’a’m ayrıqsha o’zine ta’n sapasına qaray 

differentsiyalanbag’an jol menen awqat zatın alıwshı organizmler tiykarınan mayda awqat 

bo’leksheleri menen awqatlanadı yag’nıy bir bo’lekshesinin’ sapası anıqlanbaydı h’a’m awqat 

zatın uslaw taktikası jeke obekt ushın emes, al toparı menen uslawg’a qa’liplesedi. 

 

Gidrobiontlardın’ grunttı jutıwı h’a’m detritti jıynawı 

  Grunt penen awqatlanıw uqıplılıg’ı yag’nıy ondag’ı o’li organikalıq zatlar bakteriyalar 

h’.t.b. mayda organizmler tiykarınan bentos organizmleri ushın xarakterli. Ten’iz bentosları 

ishinde bunday jol menen awqat zatın tabıwı sipinkulidlerge polixetlerge  Nereidae, Cepitellidae 

Maldanidae t.b. Goloturiyalarg’a ten’iz kirpilerine,ten’iz juldızlarına xarakterli. Dushshı 

suwlarda oligoxetler Tubibex  t.b. su’yir shıbın lichinkası Chironomus t.b. organizmler ushın 

xarakterli. Grunttın’ u’stin’gi betindegi detritti ko’pshilik otırıp tirishilik etiwshi h’a’m 

h’a’reketshil organizmler de jıynaydı. Bunda h’a’r qıylı o’simlikleri menen qarmalawshısı 

yamasa tumsıg’ı menen kirpiksheler menen awızg’a aparadı. Mıs: polixetler Cheatopterus 

tipicus, exiuridler goloturiyalar 2 qaqpaqlı mollyuskalar, ofiurlar. Balıqlardan podust Xenocypris 

mairolepis. 

  Filtratsiya.  Cuwdan filtrlengen awqatlıq zatı aktiv h’a’m passiv bolıwı mu’mkin. 2-

jag’dayda awqat zatın ta’biyg’ıy suw ag’ısınan filtrlep aladı. Mıs: Rucheynik Polycentropus 

u’yshesinde jasap yag’nıy jipek sabag’ınan islengen qaltasha bolıp onın’ ashıq turg’an jag’ı 

ag’ısqa qarsı turadı. Qaltag’a awqatlıq bo’leksheler tiykarınan vodorosller jıynaladı h’a’m sonın’ 

menen awqatlanadı. Budan basqa passiv filtrlewshilerge ten’izdin’ tasıp h’a’m qaytıp turatug’ın 

jerlerinde ushırasatug’ın ofiura Ophiosoma scolopendrina ten’iz liliyası h’.t.b. ambulakrial 

ayaqshaları ja’rdeminde uslaydı. Aktiv filtratorlarg’a suwdı su’ziwshi apparatı arqalı o’zi 

quwıwshı organizmler kiredi. Balıqlardın’ ishinde aktiv filtratorlarg’a atlantika seldi tolstolobik, 

tyulka repushka ukleya h’.t.b. kiredi. Olar suwdı sag’aq apparatı arqalı su’zedi. To’men da’rejeli 

xordalılardan appendikulyarlar jatadı. Shayan sıyaqlılardın’ ko’pshiligi filtratorlarg’a jatadı. Mıs: 

---

shaqalang’an murtlı shayanlardan Daphnidae Bosminidae, Chydoridae semeyctvolarının’ 

filtrlewshi apparatı nasos sıyaqlı isleydi. (Smirnov 1969). Ko’kirek ayag’ının’ ritmli aldınan 

artqa urıwı suwdın’ aylanısın, ag’ısın payda etedi. 

  Sedimentatsiya. Awqatlıq  zatlardın’ sho’giwi ko’pshilik a’piwayılarda, gubkalarda 

kolovratkilerde ayrım shıbın shirkeylerdin’ lichinkalarında bayqaladı. A’piwayılardan 

sedimentatorlarg’a ko’pshilik infuzoriyalar h’a’m qamshılılar jatadı. İnfuzoriyalar qamshısının’ 

h’a’reketi menen voronka sıyaqlı iyrim payda etedi. Voronkanın’ jin’ishke jag’ı awızg’a qarap 

jaylasqan. Mayda asılısıp ju’rgen bo’leksheler voronkanın’ tu’bine sho’gedi, yag’nıy ol jerde 

suwdın’ h’a’reketi joq. Gubkalar tek sedimentatsiya esabınan awqatlanadı. 

Jaylaw,(Pastba). O’simlik awqatlıqlarının’ toplang’an jerinde ayrım mollyuskalar, iyne 

terililer balıqlar h’a’m taspaqalar jayılıp ju’redi. Nasekomalardın’ ishinde qon’ızlar Hydrous 

piceus gu’lli o’cimliklerdi jeydi. Mıs: mannik, rogolistnik chastuxa t.b. 

 Otırıp jasawshı yamasa az h’a’reket etiwshi organizmler menen ayrım mollyuskalar iyne 

terililer shayan ta’rizliler, qurtlar h’a’m balıqlar (jayılıp) o’riste ju’rip awqatlanadı. 

An’shılıq,(Oxota). An’shılıq-bul jemtigin aktiv izinen quwıw yamasa onı qarawıllaw 

arqalı boladı. Usıg’an baylanıslı  jırtqıshlardı an’shı h’a’m an’lıp turıwshı dep bo’ledi. Mıs: 

An’shılardın’ wa’killeri-kashalotlar, akulalar, kalmarlar, jırtqısh shayan ta’rizliler ko’pshilik 

nasekomalardın’ lichinkaları. Otırıwshı ishek quwıslılar, gruntqa kiriwshi balıqlar, osminoglar 

jemtigin qarawıllaydı yag’nıy an’lıp turadı. Ayrım jag’daylarda jırtqıshlar o’zinin’ jemtigin 

o’ltirip yamasa h’a’reketsiz qılıp bolıp jeydi, al ayırımları jemtigin h’esh qanday tayarlıqsız 

birden jeydi. Ku’n sıyaqlılar h’a’m radiolariyalar jemtigin aksopodiyanın’ ja’rdeminde 

h’a’reketsizlendiredi, sorıwshı infuzoriyalar sorıwshı trubkasın ta’sir etip, ishek quwıslılar-

atılıwshı kletkalarının’ ja’rdeminde ta’sir etip h’a’reketsizlendiredi. Tınısh okean osminogi 

Appolion jemtigi  krablarg’a voronkasındag’ı za’h’a’rli suyıqlıg’ın jiberip o’ltiredi. Keyin 20-30 

minutqa deyin suw za’h’a’rdi juwıp ketkenshe tu’rtpeydi. Ko’pshilik balıqlar elektr razryadı 

menen jemtigin o’ltiredi.  

 

Awqatlanıw spektrleri h’a’m awqatlıq elektiv. 

 Awqatlanıw spektri dep awqatlıq komponentlerdin’ sostavına tu’siniledi (yarım bir 

ta’repten). Haywanlardın’ awqatlanıw spektri o’zgermeli boladı, yag’nıy o’siwshi organizmnin’ 

awqatqa bolg’an talabı o’zgeredi, ja’ne awqat bazasının’ waqıtqa h’a’m ken’islikke baylanıslı 

o’zgermeli bolıwına baylanıslı boladı. Usıg’an baylanıslı jasına qaray jergilikli ma’wsimge 

o’zgeredi dep bo’ledi. Barlıq jag’dayda da h’aywanlar awqatın saylap alıwı yag’nıy awqatlıq 

elektivligi boladı. Bir ta’repten elektivlik awqatlıq obektinin’ bah’asına baylanıslı anıqlanadı. 2-

ta’repten tabılıw da’rejesine qaray anıqlanadı. 

---