O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

Denenin’ tartılıwı menen piyavkiler, iyne terililer t.b.gidrobiontlar xa’reket etedi.Sekiriwge tek 

az g’ana bentos organizmler iykemlesken. (strombidac mollyuskaları). Ko’pshilik bentos 

organizmleri ushın komint yag’nıy burıng’ı o’zinin’ tuwılg’an jerine qaytıwı xarakterli. O’zinin’ 

u’yin awqatlanwı ushın h’.t.b. maqsetleri menen taslap keyin h’a’r qıylı seziw organlarının’ 

basqarıwında qaytıp u’yine keledi. A’sirese mollyuskalarg’a (Siphonaria pectinata) h’a’m joqarı 

da’rejeli shayanlarg’a xarakterli. 

 

Pelagobentos, neyston h’a’m pleyston 

 Gidrobiontlardın’ belgili bir bo’limi suw bo’liminin’ shegarasında, qattı h’a’m gaz ta’rizli 

fazaları arasında tirishilik etiwge iykemlesken. Suw qabatı menen suw tu’binin’ baylanısqan 

zonasında tirishilik etedi, yag’nıy pelagobentos organizmleri birese ju’zip ju’redi, birese gruntta 

ju’redi. Suwdın’ joqarg’ı qatlamı neyston h’a’m pleystonlardın’ biotopı bolıp esaplanadı. Bul 

ekewinin’ bir-birinen ayırmashılıg’ı neystonlar mikroskopiyalıq kishi organizmler bolıp suwdın’ 

joqarı plenkasında tirishilik etedi, al pleystonlar-iri organizmler bolıp, denesinin’ bir bo’limi 

suwda, al 2- bo’limi suw u’stinde boladı. 

 Pelagobentos. Razmerine h’a’m qozg’alıw da’rejesine qaray pelagobentos organizmleri 

nekto yamasa plaktobentosqa jatadı. Nektobentoslardın’ ishinde en’ xarakterlileri joqarı da’rejeli 

shayanlar h’a’m balıqlar. Mıs:  ko’pshilik krevetka h’a’m mizidler awqat zatın tabıw ushın 

grunttın’ joqarg’ı qabatına kiredi. Skatlar, kambala h’a’m shipovka balıg’ı gruntqa ko’milip 

awqatlana aladı. Planktobentonlarg’a suwda h’a’m gruntta almasıp tirishilik etetug’ınlar kiredi. 

Mıs: su’yir shıbın lichinkaları Choborus ko’pshilik qon’ızlar, eskek ayaqlı h’a’m shaqalang’an 

murtlı shayanlar ko’p sandag’ı xlorokokka desmidiyalı suw otları h’a’m ko’k jasıl suw otları 

kiredi. Suwda h’a’m gruntta gezeklesken tirishilik etiwshi plankto h’a’m nektobentoslarda suwda 

h’a’m gruntta da normal tirishilik etiwi ushın arnawlı iykemlesiwleri-adaptatsiya boladı. Mıs: 

barlıq gruntqa ko’miliwshi balıqlardın’ denesi jılan sıyaqlı sozılg’an boladı.  

 Neyston. Sozılg’an kerilgen suw plenkasının’ joqarg’ı ta’repinde organizmlerdin’ 

tirishilik etiw jag’dayı suwdın’ joqarg’ı qabatında tirishilik etiwshilerden ayırıladı. Sonlıqtan 

epineystonlardı aerobiontlar h’a’m giponeystonlardı-gidrobiontlar delinedi. 

 Epineyston. Dushshı suwlarda kerilgen, sozılg’an plenkanın’ joqarg’ı ta’repinde klopı-

vodomerki-Gerris h’a’m Hydrometra-suw piteleri, shıbınlar, poduralar ju’girip ju’redi. Joqarg’ı 

plenkide organikalıq zatlardın’ jıynalıwı epineysontlardın’ awqatlanıwı ushın qolaylı jag’day 

boladı. Ekinshiden olardın’ o’zleri dushpanlarına uslang’ısh boladı, sebebi jasırınatug’ın   jeri 

joq.  

  Giponeyston. Giponeystong’a suwdın’ joqarg’ı 5 sm ge shekemgi qatlamında 

ushırasatug’ın organizmler jatadı. (Zaytsev, 1970). Giponeyston organizmlerinin’ ayrımları 

---

joqarg’ı plenkinin’ to’mengi ta’repin tirek xızmetin atqaradı. Dushshı suwlarda bul arqalı 

mollyuskalar Limnaea, Physa, shayanlar juki-vodolyubı, qon’ızlar, piteler Notonecta, t.b. 

h’a’reket etedi. Zaytsev 1970 j. ev, mero h’a’m giponeyston formalarg’a bo’ledi. (Zaytsev 1970). 

Brinshileri o’mir boyı suwdın’ joqarg’ı qabatı menen baylanıslı. Ekinshisi rawajlanıwının’  tek 

ayrım stadiyalarında baylanıslı boladı. Ko’pshilik h’aywanlar giponeystonda tek tu’ngi waqıtları 

boladı, al ku’ndiz to’menge ketedi. Ten’iz evgiponeystong’a eskek ayaqlı shayanlar Pontellidac 

izopod t.b. jatadı. Merogiponeystong’a mollyuskalardın’ lichinkaları polixettin’ ma’yegi, 

kefaldın’ ikrası, stavrida, ko’pshilik balıqlardın’ lichinkaları jatadı. Tu’nde suwdın’ joqarısında 5 

sm aralıqta shayanlar Gammarus Dexomine t.b.  krevetkalar, mizidler t.b. organizmler 

ushırasadı.Pleyston organizmleri ushın 2 jaqlama iykemleniwshilik xarakterli, sebebi olardın’ 

denesinin’ bir bo’limi suwda al 2-bo’limi h’awada boladı. Pleyston o’simlikleri h’awadag’ı O

g’ 

menen h’a’m suwda erigen O

g’

 penen de dem ala aladı. Pleyston organizmlerden atmosfera 

kisorodı menen sifonoforlar-diskonantlar dem ala aladı. Pleyston organizmlerinin’ ko’pshilik 

wa’killeri o’zinin’ h’a’reket etiwi ushın samaldan paydalanadı. Ekvatordın’ 2 ta’repinde de 

tirishilik etiwshi sifonoforada Physalia aretusa u’lken pnevmotoforı bolıp, ol suw u’stine 

ko’terilip jelqom-parus rolin atqaradı, Na’tiyjede ag’ısqa qarsı h’a’reket etiwi mu’mkin. 

 

 

 

 

 

 

---

7-sanlı lektsiya (2 saat) 

Tema: Gidrobiontlardın’ tirishilik iskerliginin’  

 tiykarları h’a’m awqatlanıwı  

 

Jobası: 

 

1. Gidrobiontlardın’ awqatlıq resursları h’a’m awqatlıq zatı   

2. Gidrobiontlardın’ awqatlıq bazası 

3. Gidrobiontlardın’ azıqlıq h’a’m awqatlıq zat penen ta’miyinleniwi,awqatlıq zatın tabıw 

usılları. 

4. Grunttı jutıwı h’a’m detritti jıynawı 

5. Awqatlanıw spektrleri h’a’m awqatlıq elektiv,awqat zatın saylap alıwı,saylap ju’rip 

awqatlanıwdın’ san mug’darın bah’alaw 

 

6. Awqatlanıw intensivligi,assimlyatsiyanın’ intensivligi,awqatlanıw ritmi       

 

       

Tirek so’zler. 

avtotrof,geterotrof,miksotrof,fagotrof,saprofit,golozoy,simbiont,endogen,ekzogen,filtratsiya,sedi

mentatsiya,stenofag,evrifag,detritofag,fitozoofag 

 

                           Gidrobiontlardın’ awqatlıq resursları h’a’m awqatlıq zatı 

 Awqatlanıw biosferalıq aspekte-en’ tiykarg’ı protsesslerdin’ biri, sol sebepli jer sharında 

organikalıq zatlardın’ aylanısı boladı. Gidrobiontlardın’ awqatlanıwı avtotrof, geterotrof h’a’m 

miksotrof bolıwı mu’mkin. Avtotrof organizmler qandayda da’rejede tayar organikalıq zatlardı 

paydalanadı. (mıs: ko’k-jasıl suw otları) Geterotroflardı fagotrof-tiri organizmler menen yamasa 

organikalıq zatlardın’ bo’leksheleri  h’a’m saprofit-(osmotrof) osmos jolı menen awqatlanıwshı 

ıdırag’an organikalıq zatlar h’a’m basqa organizmlerdin metaboliti menen awqatlanıwshı dep 

bo’ledi. Saprofitlerge bakteriya h’a’m gribler jatadı. Ayrım waqıtları geteretroflardı biofag tiri 

organizmler menen awqatlanıwshı h’a’m saprfag o’li organikalıq zatlardı jutıwshı bolıp bo’ledi. 

Avtotrof bakteriyalardı xemolito, fotolito xemoorganoavtotrof dep bo’ledi. Bulardın’ barlıg’ı da 

o’zinin’ denesin du’ziw ushın, uglerod istochnigi retinde SO

g’

 paydalanadı, biraq bul energiyanı 

tabıwı boyınsha ayrıladı. Geterotrof gidrobiontlardın’ awqatlıq istochnigi retinde suw 

saqlag’ıshlardag’ı o’li h’a’m tiri jag’daydag’ı barlıq organikalıq zatlar paydalanıladı. 

 

 Geterotrof gidrobiontlardın’ awqat zatı bolıp tiri h’a’m o’li organizmler ja’nede tirishilik 

iskerliginde bo’lingen zatlar xızmet etedi. Suw saqlag’ıshdag’ı awqat zatının’ san mug’darın 

---