O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

 

Osmoslıq suwsızlanıw h’a’m suwlanıwdan qorg’anıwı 

 Gidrobiontlardın’ tkanı h’a’m qorshag’an suw ortalıg’ı arasındag’ı osmoslıq 

gradientlerdin’ bolıwı organizm denesinin’ suwsızlanıwın yamasa h’a’dden tıs suwlanıwın 

boldırıwı mu’mkin. Ten’iz  organizmlerinin’ ishinde azg’anası-qorshag’an suw menen birdey, 

tonusqa iye. Mıs: ishek quwıslılar, iyne terililer. Al priapulider saqıynalı qurtlar, mollyuskalar, 

ko’pshilik shayan ta’rizliler gipertoniyalı joqarı tonusqa iye. Mizidler krevetka h’a’m ko’pshilik 

krablar h’a’m barlıq omırtqalılar gipotoniyalı to’men tonusqa iye. Gidrobiontlardın’ osmoslıq 

suwsızlanıwı yamasa suwlanıwınan qorg’anıw ushın iykemlesiwi, tiykarınan stenogalin 

formalarda bayqaladı. Al evrigalin gidrobiontlar suw o’tkermeytug’ın qabıq penen gidrobiontlar 

suw o’tkermeytug’ın qabıq penen qabıllanıw esabınan (osmoizolyatsiya) osmoslıq ta’sirdi joq 

etiw na’tiyjesinde suwdın’ almasıwın basqaradı. Egerde osmoslıq suwsızlanıwg’a qorg’ana 

almasa ko’pshilik organizmler ızg’ardı joyıtıp, anabioz h’alg’a  tu’sedi. 

Osmoslıq qolaylı ortalıqtı saylawı 

 Osmoslıq qolaylı ortalıqtı saylawı tiykarınan gidrobiontlardın’ belgili bir duzlı ortalıqta 

iykemlesiwi boladı. Dushshı suw formaları duzlıraq h’a’m ten’iz suwlarınan qashadı, duzlıraq 

suwdag’ılar dushshı h’a’m ten’iz suwlarına barmaydı. Usı sebepli mıs: radiolyariya, bas 

ayaqlılar, sifonoforalar h’a’m ten’iz kirpileri Jer Orta ten’izinen (S=35 

  ) qara ten’izge o’tpeydi 

(S=17‰). 

 Ortalıq duzlılıg’ı o’zgermeli bolsa, organizmler barlıq waqıtta osmoslıq turaqlı ortalıqta 

bolıwı, ushın awısıp joqarg’ı qatlamında tirishilik etedi. Biraq jawın jawg’annan keyin 100 m 

h’a’m onnan da ko’p teren’likke awısadı. Bunday tu’siw shayanlarda da bayqaladı. Calan7s, 

O85h9na h’.t.b.organizmlerde. 

Osmoizolyatsiya 

 Duzlılıq o’zgerip turatug’ın jag’daylarda, organizmnin’ duz sostavının’ turaqlılıg’ı, 

qabıqtın’  payda bolıwına  baylanıslı ta’miynleniwi mu’mkin. Duzlılıq o’zgerip turatug’ın 

jag’daylarda, organizmde qabıqtın’ payda bolıwı duz sostavının’ turaqlılıg’ın ta’miyinleydi. 

Bunday tiptegi osmoslıq suwlanıw h’a’m suwsızlanıwdan qorg’anıw usılı barlıq suwdag’ı su’t 

emiziwshiler h’a’m quslar ushın xarakterli. Suwdag’ı erigen O

2

 penen dem alıwshılarda bunday 

qabıq penen qaplanıwı gaz almasıwdı  qıyınlastıradı. Sonlıqtan qabıqtın’ qalın’lıg’ı birdey 

bolmaydı. Gaz almasıw bolatug’ın uchastkalarında (sag’aqta t.b. ) qaplawshı qabıq juqa boladı, 

al denesinin’ qalg’an bo’limlerinde qalın’ boladı. Osmoslıq izolyatsiyanı ta’miyinlewdin’ ja’ne 

bir usılı bul silekey menen qaplanıwı boladı. Mıs: ko’pshilik qurtlardın’ ma’yekleri 

osmoregulyatsiyag’a uqıpsız biraq gipo h’a’m gipertonikalıq ortalıqta jaqsı jasay aladı, sebebi 

---

silekey menen qaplanıw osmoslıq qorg’anıwdı atqaradı. Gipotonikalıq ortalıqta tirishilik etiwshi 

o’simliklerde kletka qabıg’ının’ tıg’ızlıg’ı osmoslıq suwlanıwdın’ aldın aladı. 

Osmoregulyatsiya 

 Gomoyosmotikalıq organizmler giperosmotikalıq ta’rtiplewdi organizm denesinde 

duzdın’ kontsentratsiyasın ortalıqqa qarag’anda joqarı da’rejede saqlaydı, yamasa 

gipoosmotikalıq ta’rtiplewdi ju’zege asıradı. Birinshi jag’day dushshı suw organizmlerinde 

h’a’m dushshı suwda jasawshı ten’iz organizmlerinde bayqaladı. Gipoosmotikalıq reguliyatsiya 

ten’iz organizmlerine h’a’m duzlılaw suwda jasawshı dushshı suw organizmlerine xarakterli. 

Gipotonikalıq ortalıqta dushshı, suw organizmlerinin’ denesine u’zliksiz, suw kirip turadı budan 

olar qutılıwı kerek, sebebi denenin’ ishki shiresin eritedi. Sonlıqtan dushshı suw organizmleri 

osmoregulyatorlar duzdı saqlap qalıw h’a’m denede zapas jıynaw uqıbına iye bolıwı kerek. 

Organizmlerdin’ duzdı uslap qalıwı sırtqı jabıwının’ to’men o’tkeriwshiligine h’a’m sidik bo’lip 

shıg’arıwshı organlardın’ duzlardı reabsortsiyalawına baylanıslı. Mıs: Da’rya shayanlarında 

duzlar antenal bezlerinin’ nefridial kanallarında reabsorbtsiyalanadı. Duzlardı joytıwı, 

qorshag’an suwdan aktiv qabıllawı menen tolıqtıradı. Shayan ta’rizliler h’a’m balıqlar sag’aq 

arqalı qurbaqalar terisi arqalı qabıllaydı. M.Florken osmos basımının’ artıwı gemolimfadag’ı 

aminokislota kontsentratsiyasının’ ko’teriliwine baylanıslı dep ko’rsetedi. Bul a’sirese nasekoma 

lichinkaları ushın xarakterli. Sırtqı ortalıq penen dushshı suw organizmlerinin’ denesindegi 

osmoslıq basım joqarı ayırmashılıqqa iye bolsa, organizmge kelip tu’siwshi suwdı tez shıg’aradı. 

Mıs: dushshı suw infuzoriyası Parameacium  NaCL  kontsentratsiyasının’ ko’teriliwi menen 0 

den bo’liwdi   10 

   suwdı bo’liwdi to’menletedi. 

Konsentratsiya NaCL, 

   . . . . 0   2,5   5    7,5   10 

Denedegi suwdın’ 1 saatta  bolinip shıqqan ko’lemi...... 4,8   2,82    1,38   1,08   0,16 

 Suw duzlılıg’ının’ artıwına baylanıslı, denedegi shirenin’ de kontsentratsiyası artadı, bul 

h’aywanlarg’ada h’a’m o’simliklerge de xarakterli. Ayrım waqıtları gomoyosmotikalıq 

organizmler gipotonyalı bolsa, tkanlardın’ suwsızlanıwınan qashıw ushın duzlı suwdı jutıp 

gipertonikalıq sidikti bo’lip shıg’aradı. Ten’iz suwların ko’pshilik shayanlar, nasekoma 

lichinkaları, su’yekli balıqlar ishedi h’.t.b. gipotonikalıq denesine iye osmoregulyatorlar. 

Osmoregulyatorlıq jumısqa organizmnin’ jumsalg’an barlıq energiyasının’ 1-2 

   jumsaydı. Mıs: 

(da’rya shayanı 0,3 

   tissiz -0,3   ). 

 

Duzdın’ almasıwı h’a’m h’a’r qıylı duzlı jag’dayda  

tiri qalıwı,passiv h’a’m aktiv duz almasıw 

---