O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

Duzlıqlardın’ ximiyalıq quramına baylanıslı duzlı suwlardı tiykarg’ı u’sh gruppag’a 

bo’ledi: xloridli, karbonatlı h’a’m sulfatlı. 

Elton ko’linde xlorlı natriy zapası salıstırmalı esaplaw boyınsha 500 mln. b. shamalas. Al 

Qara -Bug’az-Go’l qoltıg’ındag’ı mirabilit zapasları (Na

g’ 

SO

n’ 

. 

10 H

g’

O) 3,5 mlrd. b. jetedi. 

Gipergalin suwlarının’ xalqı tu’r boyınsha gedeylew bolsa da san jag’ınan bay bolıp keledi. 

Duzlanıwı 40-70 

‰

 bolg’an ten’iz suwlarında evrigalinlik ten’iz tu’rleri jasaydı.  

Duzlanıwı 100 

‰

 shamalas kontinental suwlarında joqarı da’rejeli ayırım evrigalinler 

jasaydı. Duzlanıwı 100 

‰

 asatug’ın gipergalinlik suwlarda dushshı suwda payda bolg’an 

galobiontlar gruppası jasaydı. Galobiontlarg’a volvokslı suw o’simlikleri Dunaliella salina h’a’m 

Asteromonas gracilis, infuzoriya Fabrea salina, japıraq ayaqlı shayan Artemia salina, Ephydra 

riparia, shıbınnın’  qurtları, Ochtebius  qon’ızının’ qurtları h’a’m imago jatadı. 

Ko’plegen galobiontlar evrigalinlik penen ajıralıp turadı, mısalı:  

A. salina 16 dan 270 

‰

 duzlanıwda jasay aladı. 

Duzlanıwı 270 

‰

 aslam gipergalin suwlarında tek g’ana o’simlik organizmler ushırasadı. 

Gidrobiontlardag’ı osmoregulyatsiya protsessleri. 

Ha’mme suw h’aywanları o’zlerinin’ sırtqı duzlanıwg’a bolg’an osmoregulyatorlıq 

reaktsiyalarının’ xarakterlerine g’a’rezli eki gruppag’a bo’linedi: poykiloosmotikalıq (poykilos-

tu’rli -tu’sli) h’a’m gomoyoosmotikalıq (gomoyos-uqsas, birdey). 

Birinshisinde ishki do’gerek (qan, limfa, gomolimfa, tselomikalıq suyıqlıq) sırtqı do’gerek 

penen salıstırmalı osmotikalıq ten’ salmaqlıqta boladı. Ekinshi gruppag’a ishki do’gerektin’ 

osmotikalıq basımın sırtqı do’gerektin’ osmotikalıq basımınan ayırılıp turatug’ın da’rejede 

saqlap turatug’ın h’aywanlar kiredi. Osmotikalıq regulyatsiya arnawlı kletkalar ta’repinen 

a’melge asırıladı, mısalı dene qabıqları, sag’aq, ishektin’ bo’lek uchastkaları, qullası  sırtqı 

do’gerek penen kontakt jasaytug’ın organları. Gidrobiontlarda monofunktsionallıq 

osmoregulyatorlıq organlar ulıwma joq.  

Poykiloosmotik h’aywanlarg’a ko’plegen ten’iz omırtqasızları (joqarg’ı shayanlılardan 

basqa) h’a’m ayrım omırtqalılar (miksinler, ayırım jer-suw h’aywanları) jatadı. Bul 

organizmlerdin’ h’a’mmesi ushın sırtqı do’gerekke salıstırg’anda azmaz gipertoniya da’rejesi 

xarakterli. İzotoniyada sırttan suw keliwi mu’kin emes bolar edi h’a’m metobolizm produktları 

sırtqa shıqpas edi. İshki do’gerektegi gipertoniyanın’ pa’s da’rejesinde ten’iz poykiloosmotik 

organizmleri suwdı aktiv tutınıwsız aq normal jasay aladı.  

Poyskilooosmotik omırtqasızlarda ishki do’gerektin’ osmotik basımı mineral zatlar, ionlar 

menen ta’miynlenedi, al ayrım omırtqalılarda ol jartısınan organikalıq zatlar, birinshi gezekte 

mochevina menen ta’miyinlenedi. 

---

Gomoyosmotik h’aywanları arasında ishki h’a’m sırtqı osmotik basımına baylanıslı 

gipertonik h’a’m gipotoniklardı ajıratadı. Birinshisinde ishki do’gerektin’ osmotik toplanıwı 

sırtqıg’a qarag’anda joqarı. Bul gruppag’a dushshı suwda jasawshılardın’ h’a’mmesi h’a’m az 

mug’darda duzlang’an suwda jasawshılardın’ ayırımları kiredi. Olardag’ı osmoregulyatorlıq 

mexanizmlerdin’ h’a’reketi tkanlardın’ suwlanıwına shek qoyıwg’a bag’darlang’an. Haywanlar 

o’zlerinin’ denesinde duzlardı saqlaw ushın h’a’m olardın’ zonasın jan’alaw ushın h’a’r qıylı 

adaptatsiyalarg’a iye. 

Dushshı suw h’aywanları organizmnnin’ h’a’m sırtqı do’gerek osmotikalıq basımının’ 

arasındag’ı ayırmashılıq joqarı bolg’an sayın ishki tu’setug’ın suwdı shıg’arıw ku’sheyedi. 

Mısalı: parametsiya sırtqı do’gerekte NaCL kontsentratsiyasının’ ku’sheyiwi menen o’z denesi 

ko’leminde suwdı shıg’arıwdı 30 ese pa’seyttiredi 1 saat ishinde. 

Gipotonikalarg’a bir qatar ten’iz h’aywanları kiredi: ayırım omırtqasızlar (mizidler, ayırım 

on ayaqlı shayanlar), su’yekli balıqlar, jer bawırlawshılar h’a’m su’t emiziwshiler h’a’m 

gipergalinlik suwlarda jasawshılardın’ h’a’mmesi. sırtqı do’gerektin’ fizikalıq ku’shleri 

organizmdi suwsızlandırıwg’a bag’darlang’an, sonın’ ushında gipotoniklardın’ 

osmoregulyatorlıq sistemaları dushshılawshı jumısın alıp baradı. Haywanlar suwdı ishek 

stenkaları arqalı qang’a sorılıwdan ishedi.  

Omırtqasızlar awısıq duzların gipertonikalıq sidikti shıg’arıw protsessinde shıg’arıp 

taslaydı. Ten’iz su’yekli balıqlarının’ bu’yrekleri qan plazmasına salıstırg’anda izotonikalıq 

sidikti shıg’aradı, al suw menen tu’setug’ın awısıq duzlardı sag’aqlardag’ı ayrıqsha kletkalar 

arqalı shıg’arıp taslaydı. Gipotonikalardın’ osmoregulyatorlıq qabıleti sırtqı qabıqlardın’ az suw 

h’a’m duzlı o’tiriwine baylanıslı. 

Ko’plegen gomoosmotik h’a’m poikiloosmotik organizmler-evrigalinler. Ayırım 

gomoosmotik tu’rler sırtqı duzlanıwg’a baylanıslı osmoregulyatsiyanın’ bir tipinen ekinshi tipine 

o’tip ketiw yamasa osmoregulyatorlıq mexanizmler h’a’reketin toqtatıw qabiletine iye. Mısalı: 

losos qızıl balıqları duzlanıwdın’ ko’teriliwi menen giperosmotikalıq regulyatsiya tipinen 

gipoosmotikalıq regulyatsiya tipine o’tip ketedi. Poykiloosmotik h’aywanlarda jaqsı 

rawajlang’an osmoregulyatsiyalıq paarat joq h’a’m sırtqı qabırshaqları suwdı h’a’m duzlardı 

an’sat o’tkeredi, sonın’ ushın olarda sırtqı do’gerekten biyg’a’rez ishki suyıqlıq basımın saqlaw 

qabileti joq. 

Biraq bul organizmler ishki suyıqlıq kontsentratsiyası o’zgeriw sha’rayatında da normal 

tirishilik etiw qabiletine iye. Mısalı: ten’iz juldızı Asteria rubens  duzlanıwdın’ 23 

‰

 shekem 

pa’seyiwine shıdaydı, sonda ishki suyıqlıq kontsentratsiyası 1,5 ese kemeyedi, biraq tirishilik 

etiwi normal o’tedi.  

---