həyəcanlan ilə onun praktiki tələblərinin ödənilməsi, sağlam-
lığımn qorunması arasmda əlaqənin olduğu müəyyən edilir.
Məlum olduğu kimi insan üçün ən çox sağlamhq yaradan təsvir,
sərin, sakit, zəif işıqh, xoş ətirli meşələr daha xarakterikdir. İnsan
həmişə səslər dünyasmda yaşasa da hər gün o, yaradıcı əmək və
istirahət üçün vacib şərt kimi sakitliyə üstünlük verir, çünki bur
amilin müalicəvi əhəmiyyəti artıq özünü doğrultmuşdur.
İnsanın sağlamlığı estetik görkəmindən və səs rahatlığının
səviyyəsindən asılı olan təbii landşaftın vəziyyətindən, onun gözəl
və ya bərbad görünüşündən çox asılıdır. Bu bağhhq şəhər
landşaftından fərqli olaraq, təbiət qoynunda daha cazibədar və
əhəmiyyətlidir. Təbii landşaft insana dərmansız müalicəvi-
profılaktik təsir imkanına malikdir. Yer kürəsinə məxsus proseslər,
işıqlanma, temperatur, nəmlik, elektromaqnit sahəsinin gərginliyi
təbii mühitin vəziyyətinin göstəricisi və canlı orqanizmlər üçün
«bioloji saat» rolunu oynayır.
İnsan orqanizmi təbii amillərin müəyyən intensivlik və
davamiyyətinə uyğunlaşmışdır. Belə təsirlərin çoxluğu və ya azlığı
xəstəlik yaradır. Bu isə insan adaptasiyasmm nisbiliyini göstərir.
İnsan da bütün canlı varlıqlar kimi Günəşdən asıbdır. Onun şüaları
görmə analizatoru vasitəsilə insam istiqamətləndirir, mərkəzi sinir
sisteminə təsir edir, böyük yarımkürələr qabığım fəallaşdırır. İşıq
insan orqanizmində fotokimyəvi proseslərə, həyatın sutkahq
ritminə, maddələr mübadiləsinə və s. təsir göstərir. İstilik, nəmlik,
işıq, külək müxtəlif birləşmələr əmələ gətirir, atmosferdə iqlim
yaradaraq hava amilləri vasitəsilə canh orqanizmlərə təsir göstərir.
Təbii mühit ritmik şəkildə dəyişir, başqa canlı varlıqlar kimi
insan orqanizmi də bu dəyişMyi hiss edir. Sağlam orqanizmin
ümumi vəziyyətinin universal göstəricisi rolunu sutkahq ritm
oynayır.
Günəş şüaları və digər Yer amilləri vasitəsilə yaranan hava
sağlamhq və xəstəlik amilidir. İnsan bütün canh varlıqlar kimi ətraf
mühitin istilik dəyişkənliyinə xüsusi uyğunlaşaraq orqanizmin
vəziyyəti və funksiyasımn ritmik dəyişilməsi vasitəsilə
20
münasibət göstərir. Bu baxımdan mühitdə yüksək, orta və aşağı
tezlikli ritmiər müəyyən edilmişdir. İrsiyyət, cinsiyyət, sağlamlığın
vəziyyəti təbii amillərin «optimal zonasımn» mövcudluğunu və
orqanizmlərin abiotik mühitə adaptasiyasının nisbi xarakterini
təsdiq edən adaptiv reaksiyamn xarakterini müəyyən edir.
İnsan növ tərkibində müxtəlif xəstəlik törədən canlı
orqanizmlərlə zəngin ekosistemlərlə bağlıdır. Təbii mühit isə
məlum olduğu kimi, müxtəlif canlı varhqlarm toplusudur. Onların
bir qismi ya xəstəlik törədiciləri, ya da onu yayanlardır. Digər
amillərlə yanaşı ətraf mühitin, su və qidamn kimyəvi tərkibi də
insamn sağlamlığma təsir edir. İnsan təbiətdə ən qüvvətli bir fərd
kimi onu xəstəliklərdən qoruyan profilaktik tədbirləri hazırlamağa
qadir olmalı, bu tədbirləri reallaşdınb həyata keçirməyi
bacarmalıdır.
Təkamül prosesində insanda qravitasiyamn, maqnit
sahəsinin, şüalanmamn, iqlim şəraiti və dəniz səviyyəsindən
hündürlüyün müəyyən şəraitinə qarşı uyğunlaşma yaran- ımşdır.
Ekstremal şəraitə düşməklə insan ona müəyyən hədlər daxilində
uyğunlaşa bilər. Nisbətən adaptiv qanunauyğunluq həddində insan
həyatda
müəyyən
dəyişkənlik
şəraitinə
uyğunlaşmaq
zəruriyyətindədir. Çünki bütün canh varhqlar kinu insan üçün də
müəyyən optimal şəraitə uyğunlaşma səciyyəvidir.
İnsan bioloji və sosial varlıq olduğundan həyat şəraiti, sıxlıq,
aclıq, təşviş və qorxu) dünya əhalisinin 1/4 hissəsinin çox ciddi və
dözülməz əzablarınm əsas təzahürüdür. Özünün qısa tarixi dövrü
ərzində bəşəriyyət köləlik, təhkimçilik hüququ, dünya
müharibələri dəhşətini yaşaimş, tənəzzülə uğrama- maqla, özünün
ekstremal şəraitə yüksək səviyyədə uyğunlaşmasım nümayiş
etdirmişdir. Belə adaptasiyalar çox yüksək qiymətləndirilə bilər.
Lakin tarixi faktlar belə bir nəticə çıxarmağa imkan yaradır ki,
orqanizm stress reaksiyamn və zədələnmələrin qarşısım alan
kifayət qədər effektiv mexanizmə malikdir.
İnsan - ən çətin və dəyişən təbii mühitə uyğunlaşan, tabe olan
biososioloji varhqdır. Ekstremal vəziyyətlərin müxtəlif ol
21
masına baxmayaraq adaptik proseslərin inkişafı ümumilik təşkil
etməsilə səciyyəvidir. Adaptasiya tədrici proses olub, təcüi
mərhələdən sabitliyə doğru həyata keçir və öz xarakterikliyini
göstərir. Sistemin funksiyasımn artırılması, stress hallan
reaksiyaları nəticəsində adaptasiyalar zənciri birləşməyə qabildir.
Qüvvətli stressdən törəyən xəstəliklər yoluxucu xassəyə malik
olmasa da depressiv xarakter daşıdığından müasir tibb elmi bu
xəstəliklər qarşısında profilaktik tədbirlər görə bilmədiyindən bir
növ acizdir. Tarixi dövrlər boyunca insan həyatı müxtəlif və
qeyri-sabit təbii mühitlərdə təzahür edirdi. Bioloji və sosial
adaptasiya qabiliyyətləri hesabına insan bütün planetə yayılmış və
müxtəlif şəraitlərə uyğunlaşmışdır. Əmək aləti və silahı kəşf edib
hazırlamaqla insan öz təbii ekoloji əlaqələrindən daha çox azad
olmuş və özü vacib ekoloji amilə çevrilmişdir.
tnsan fəlakətinin mənfi ekoloji nəticəsi özünü atmosferin, su
və torpağın fiziki kimyəvi xassələrinin dəyişməsində büruzə verir.
Təbii mühitin xüsusiyyətləri kimi onun kimyəvi, fiziki və bioloji
çirklənməsi, normativ tarazhğm pozulması onun uzun təkamül
dövründə təşəkkül tapmış keyfiyyətini dəyişir. İnsamn
sağlamlığının pisləşməsinə gətirib çıxarır. Hava və su mühitinin
tərkibi və xassələri dəyişkən olduğundan onun çirklənməsi çox
kəskin xroniki xəstəliklərin törəməsinə səbəb ola bilər.
Çirklənmənin təsiri orqanizmə yad cisimciklərin nəfəs yolları
vasitəsilə daxil olması nəticəsində daha da güclənir, çünki bu
orqanlar həzm sistemindən fərqli olaraq, faqositoz fəalhğınm
müqayisəli səviyyədə zəifliyindən çox müdafiəsiz bir şəraitdədir.
Çirklənmə xəstəliyin həm etoloji, həm də törədici amili kimi çıxış
edir. Suyun çirklənməsi, onda mikrobların, virusların və
xəstəliktörədici parazitlərin təzahürü ilə aşkarlamr. İçməli su
mənbələrinə kimyəvi və radioaktiv maddələrin düşməsi
səbəbindən də insanın sağlamlığı mənfi təsirlərə məruz qalır. Təbii
radiasiya fonu kosmik şüalar, tərkibində radioaktiv maddələr olan
torpağın şüalanması və radioaktiv yağışlar hesabına əmələ gəlir.
Texnogen mənbələrdən olan ionlaşdıncı şüalanma canh varlıqlara
dağıdıcı təsir göstərir. Udulmuş şüaların dozasından asılı olaraq
cinsiyyət və somatik
22
Dostları ilə paylaş: |