prosesi təbii mühitdəki kəskin dəyişikliklər fonunda baş vermişdir.
Soyuqlaşma və )diksək enliklərdə üz örtüyünün yayılması, daha
aşağı enliklərin qumlaşması və bitki örtüyünün dəyişməsi ali
primatların insamn əcdadlarmın həyat tərzində və davramşında
dəyişikliklərə səbəb oldu. Nəticədə ağılh insan onun sağlamhğını
açıq ərazilərdə müəyyən edən daha nadir növ kimi açıq məkanlarda
həyata uyğunlaşmalar qazandı: morfoloji və fizioloji,
kommunikativ davramş prinsipləri yalnız ona məxsusdur. İnsan
bioloji növ olub öz həyat fəaliyyətində təbii mühitdən daha dolğun
istifadə edir. Bu zaman insan nəinki həyat şəraitini yaxşılaşdırır, o,
təbü və sosial varhq kimi özünü də dəyişdirir. Qədim zamanlardan
insamn sağlamlığı vacib dəyər olub, onun fiziki və ruhi
rahatlığımn, enerjini paylamaq bacarığı və müxtəlif həyat
fəaliyyəti arasında diqqət, nəslin artırılması və nəsillərin
rahatlığının əsası olmuşdur. Bütün xalqların tarixində iki əsas
anlayış insanın sağlamlığı və onu əhatə edən mühit mərkəzi yerdə
durur. XX-XXI əsrlərin əvvəllərində insanın sağlamlığı daha
dəyərli olmuşdur. Müasir elm sağlamlığa iki formada - ictimai
populyasion və fərdi şəkildə baxır.
Sağlamlıq insanın bioloji, fizioloji və psixi funksiyasımn,
optimal əmək qabiliyyətinin və sosial fəallığm qısa yaşama
müddətində saxlanması və inkişaf etdirilməsi kimi təyin edilir.
Orqanizm yalnız ətraf mühitlə - təbiətlə mədəni, sosial-psixoloji,
istehsal, yaşama yerinin vəziyyətilə qarşılıqh əlaqədə normal
fəaliyyət göstərir, tnsam əhatə edən mühit fiziki, kimyəvi, bioloji,
psixi-sosial, mədəni və texnogen amillər sistemi olub onun
varlığına təsir göstərir. Mühit yaşama yeri, hava, qida, su, həyatın
iqtisadi və sosial şəraitinin məcmusu kimi qiymətləndirilməlidir
İnsanın növ xüsusiyyətləri iri ölçüləri, düz yeriməsi, möhkəm əzələ
sistemi, mükəmməl istilik tənzimi, fərdi inkişaf tempinin
zəifləməsi, ictimai münasibətlərin güclənməsi, sağlamhq
əlamətləri mühitə adaptasiyadır. Zəifləmə, hər hansı əlamətin
olmaması xəstəliyə işarədir. «İnsan tamamilə başqa xüsusiyyətə
malik yeni varhqdır. O, bütün üzvi varhqlar üzərində
qarşısıalınmaz meylə malik böyttir quauna tubo dcy^’
17
dir» - Andrey Volles.
Müasir insan şüurlu insan növünün nümayəndəsi kimi bir sıra
əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlər onu «orta» insan kimi
səciyyələndirir, İnsanın adaptativ əlamətləri onun ətraf mühitə
nisbi uyğunlaşmasım təmin edir. Növ əlamətləri və xassələri in-
samn açıq sahədə həyatı, dik yeriməsi və mürəkkəb sosial təşkili ilə
bağhdır. İnsan gənc bioloji növ olub bir sıra «orta» göstəricilərə
malikdir. Lakin onun ətraf mühitə bütün uyğunlaşmalan- mn heç
də hamısı mükəmməl deyildir. Dik yerimə nəticəsində bədənin
davamlılı azalır, daxili orqanlar müdafiəsiz qahr. Yuxarıdakı
orqanlar aşağıdakılara təzyiq göstərməklə onlann funksiyalanm
zəiflədir. Dik yerimənin müsbət və mənfi nəticələri irsən
ötürülərək müasir insamn sağlamhğma təsir göstərir. İnsan
primatlara qohumluq əlaqəsi ilə bağhdır və onunla oxşar və fərqli
əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlər irsiyyətli olaraq nəsildən-nəslə,
valideynlərdən övladlarına ötürülür. Beləliklə, alimləri və bizim
hər birimizi narahat edən sual bu prosesin necə baş verməsidir.
Müasir elm sağlamlıq amili kimi irsiyyət haqqında xeyli məlumat
toplamağa nail olmuşdur. İnsamn sa^amlığı və həmçinin xəstəhyi
irsiyyətlə, ətraf mühitin vəziyyəti, həyat tərzi və səlahiyyənin
vəziyyətilə müəyyən edilir. Əlamətləri təzahür etdirən genetik
məlumatm vaHdeynlərdən övladlara ötürülməsi hüceyrənin
quruluşu və bölünmə xüsusiyyətlərdə bağhdu. İrsiyyəth əlamətlər
hər bir somatik hüceyrədə 46 xromosomda və genlərdə
yerləşmişdir. Xromosomlar isə DNT dən təşkil olmuşdur. Müxtəlif
əlamətlər müxtəlif zülallarla müəyyən edilir. Makrotəkamül
prosesinin yüksək proqresə aparan əsas və nəhəng istiqaməti
sayılan aromorfozun (Aro- morfoz - yəni üzvi aləmin inkişafmm
yüksək formada tərəqqiyə aparan bir yolu) mühüm əlaməti olan
meyozda genlərin qruplaşması baş verir. Ona görə də hər bir insan
öz əlamət və xassələrinə görə təkrarolunmazdır. Xromosom və
genlərlə
tənzimlənən
irsiyyəth
məlumatların
normadan
kənarlaşması nəticəsində təhrif olunma əlaməti kimi müxtəlif
irsiyyətli xəstəliklər törəyir. İnsamn embrionu çoxlu amillərin
təsiri altında inkişaf edir. İrsiyyəth xəstəliklər çətin müahcə olunan,
hətta səmərəsiz
18
nəticələr verdiyinə görə nəsildən nəslə ötürülür. Ona görə də
onların profilaktikası, yəni qarşısının alınması çox vacib və
mühüm məsələdir. Genetiklər uzun illərdir ki, irsiyyətli
xəstəliklərin təhlükəsi haqqında düşünür və onu «insan nəslinin
cırlaşması» adlandınrlar.
Yeni noeir
ƏaaaİMnn
JÇJihwta S^oeİF
ttühwtA
JMEDCİI*
Yiani
aaaeir
DNT
•
Din "ana" molekulu
DNT-nin ikiləşməsi (redublikasiyası)
Hazırda irsiyyətli xəstəliklərin profilaktikası istiqamətində bir sıra
tədqiqatlar aparılır. Anadangəlmə və irsiyyətli olan xəstəliklərlə
mübarizənin yeni metodu - populyasiyanm genetik monitorinqi
tətbiq olunub həyata keçirilir. Bu metod yeni mu- tasiyalann
əmələgəlmə tezliyinin qeydə ahnmasım və müşahidəsini nəzərdə
tutur {genetik monitorinq - irsiyyətli xəstəliklərin genetik kod
aparatında törətdiyi fəsadlar). Monitorinqin əsas vəzifəsi ətraf
mühitin mutagen təsiredici amillərinə nəzarət funksiyasıdır,
irsiyyətli xəstəliklərin qarşısımn alınması çox ciddi problemdir.
Bəşəriyyəti daim bu problemin həlli ağır bir yük kimi düşündürür
və narahat edir. Ətraf mühitin mühafizəsi, an- timutagen
maddələrin axtarılması və tətbiqi, ailənin planh qurulması, bu
zaman ciddi həkim genetik müayinəsinə istinad edilməsi, dünyaya
gələcək körpənin diaqnostikası irsiyyətli xəstəliklərin qarşısımn
ahnmasmın vacib şərtləridir. İnsan bəşər tarixi boyunca daim
incəsənət və təbiətdən müalicə məqsədilə bəhrələnməyə
çahşmışdır. Təbiətin gözəlliyi insamn ümumi vəziyyətini
yaxşılaşdırır. Rəng, səs, ərazinin relyefi insanda emosional
əks-səda yaradır, onu həyəcanlandıra, sakitləşdirə, qıcıqlandıra və
sevindirə bilir. BeləliWə, insamn estetik zövqü və
19
Dostları ilə paylaş: |