Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
olan ürək
qan- damar
xəstəliklərinin müalicəsində əhəmiyyətini elmi-tədqiqat işləri ilə müəyyənləşdirmək lazımdır. 4.
Ümumiyyətlə DMMS müalicəvi əhəmiyyətini öyrənmək üçün Tibb, bioloji, kimya, fizika mütəxəsislərindən ibarət problem labaratoriyasının və ya qruppanın yaradılması məqsədə uyğun olardı. Ədəbiyyat: 1. Александров В.A. « Вопросы курортологии » 1940. 2. Аскеров А. « Геология минеральных источников юго -восточной части Азербайджана » Изд. Аз.гос.Университета им. С.М.Кирова ,1964. 3. Гусейнов А.Г. «Желчеобразовательная функция
печени привоздействий на организм дарыдагской мышьяковистой и сирабской минеральными водами» Автореферат канд. дисер. М. 1957. 4. Маликов М.А. «Действие дарыдагской мышьяковистой воды на функции желудка и химикескую среду кишечника» Автореферат доктор . дисер. г.Баку, 1967. З.Ибрагимов М.К., Эфендиева Ф.М. «О лечебном исползовании мышьякосодержащих минералных вод» Аз.мед. 1978 6. Sultanov M. Naxçıvan MSSFrin mineral sulara və onların müalicədə tətbiqi. 1964. 7. Axundov Ə. Naxçıvan MSSR mineral sularının müalicəvi əhəmiyyəti. 1982. _ •
Naxçıvan MR təbii ehtiyatları və onlardan daha səmərəli istifadə yollan.
Beynəlxalq simpoziumun materialları Naxçıvan, 2000. 9. Əliquliyev R. Naxçıvan MR mineral suları. (Kimyəvi tərkibi, ehtiyatı istifadə olunması, ekologiyası) Beynəlxalq simpoziumun materialları Naxçıvan, 2000. Ю.Торохтин М.Д. Углекислые железисто- марганцево - мышьяковистые минеральные воды Закарпатья и их лечебное применение . Автореферат дисер. док. мед. наук. Киев ,1973. 539
Ə L Ö V S Ə T Q U L İ Y E V N a x ç ıv a n D ö v lə t Universiteti ƏYLİS KƏHRİZ SİSTEMLƏRİ, ONLARIN POTENSİAL İMKANLARI Şəhərlərin ən qədim zamanlardan formalaşıb meydana çıxmasında, tədricən inkişaf edərək sənətkarlıq, ticarət və . mədəniyyət mərkəzlərinə çevrilməsində bir sıra başqa amillərlə yanaşı su təchizatı da mühüm rol oynamışdır (2). Orta əsrlərdə sənətkarlığın mükəmməl şəkildə həyata keçirildiyi Beyləqan, Bərdə, Bakı, Şabran, Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Ordubad və digər şəhərlərdə su təchizatı da inkişaf etmişdir. Şəhərlərdə çalışan sənətkarlar məhəllələrin su ilə təchizi üçün su anbarları, su kəmərləri, ovdanlar və kəhrizlər tikirdilər. İstər şəhərsalma, istər müdafiə məsələlərində su təchizatı mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Mühüm ticarət yolu ayrıcında yerləşən Ordubad və Əylis məntəqələrində Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas və ondan da öncəki dövrlərdə inşa olunmuş kəhriz sistemləri və onların üzərində olan «40 pillələr» bu gün də maraq dairəsindən çıxmamışdır. Əylis şəhəri Azərbaycanda orta əsr yaşayış məntəqəsi - sənətkarlıq və ticarət mərkəzi, əsasən ipək ticarəti ilə məşğul olmuşdur. Əylis tacirləri bir çox Şərq və Avropa ölkələri ilə ticarət edirdilər. XVII - XVIII - əsrlərdə Əylis Səfəvi və Osmanlı müharibələri nəticəsində dağılmış, 1752 - c-i ildən sonra kəndə çevrilmişdir. XIX - əsrdə kənd yenidən dirçəlmişdir, nəticədə ondan Aşağı və Yuxarı Əylis kəndləri yaranmışdır (6). Əylis kəndlərinin yeganə su mənbəyi Əylis çayı və ondan qidalanan kəhriz sistemləridir. Kəndin əkinə yararlı torpaqları əsasən Əylis çayının gətirmə çöküntüləri, üzərində əmələ gəlmişdir. Kənddən aşağı sahələrdə sel gətirmə çöküntüləri daşlar, qayalar çox yerdə əkinçiliyə və kənd təsərrüfatı texnikası hərəkətinə mane olurlar. Sovetlər dövrü 540
bu ərazidə suvarma sistemləri inşa edilmiş, sahələri daşdan təmizləyərək əkin üçün hazırlamışlar. Lakin sistemin dəyişməsi layihə işlərinin sonadək tamamlanmasına imkan vermədi. Gələcəkdə bu ərazidə son tamamlama işləri aparmaqla yeni bağlar, gülçüli'ık təsərrüfatları yaradaraq böyük miqdarda gəlir əldə etmək mümükündıır. Ərazidəki kəhriz sistemləri həm içməyə, həm də suvarmaya xidmət edir. Əhali arasında sudan istifadə mədəniyyəti olduqca yüksəkdir. Tədqiq etdiyimiz «Quşlu çeşmə» adlanan kəhriz Yuxarı Əylis kəndində 30 - dan çox ailəyə xidmət edir. Kəhriz üzərində yerli materiallardan və bişmiş kərpicdən inşa edilmiş «40 pillə»lər vardır. Hazırda «40 pillə»lərin bir çoxu uçmuş vəziyyətdədir. Xüsusi ilə boşalmış həyətlərdə olan «40 pillə»lər sahibsizlik üzündən dağılmağa məruz qalmışdır. Əldə olan məlumata görə XX əsrin əvvəllərində Əylis kəndləri (Yuxarı və
Aşağı) ərazisində olan kəhriz
• • sistemlərinin sayı 45 -dən çox olmuşdur. Otən əsrin ortalarında (1955-ci ildə ) Yuxarı Əylis kəndində 15, Aşağı Əylisdə isə 24 kəhriz sistemindən istifadə edilmişdir. Kəndin bağları, bağçaları və əkin sahələri məhz bu kəhriz suları ilə suvarıl ırmışdır. Su toplayıcı sahəsi 53 km2 olan Əylis çayının orta çoxillik sərfi 0,29m3/ san -dir. İl ərzindəki axan suyun həcmi isə 9 mln.m3-ə yaxındır. Qədim
suvarma əkinçilik mədəniyyətinə malik əylislilər Əylis çayı suyundan kəhriz sistemləri vasitəsilə olduqca səmərəli istifadə etmişlər . Hesablamalara görə 1955 - ci ildə Əylis kəhriz sistemləri vasitəsilə Əylis çayı suyundan 7,7-8 mln. m3 götürülərək həm içmək, həm də suvarma məqsədi ilə istifadə edilmişdir. Əkinə yararlı torpaqlar əsasən çay dərəsi boyunca yayılmışdır. Əylis kəndləri ərazisi Araz çayma doğru ırıeylliyə malikdir. Bu meyllilik eyni zamanda hər iki tərəfdən Əylis çayı məcrası istiqamətinə də yönəlmişdir. Yuxarı sahələrdəki arxlar vasitəsi ilə istifadə olunan suvarma suyunun bir 541
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|