hissəsi sızaraq yeraltı axınlara çevrilir. Bu cür
yeraltı
axınlardan qidalanan kəhriz sistemləri vasitəsilə yeraltı sıılar
təkrar yer səthinə çıxarılaraq ondan yenidən istifadə
olunmasına imkan verir. Beləliklə Əylis kəhriz sistemlərində
4 dəfəyə qədər eyni sudan istifadə olunmasını
müşahidə
etmək mümkündür. Yuxarı və aşağı Əylis kəndlərindəki
kəhrizlərdən götürülmüş su nümunələrinin su asılqanlarının
analizi aparılmış, nəticədə mmerallaşmanm iki dəfə artması
(0,3-0,7 q / 1) müşahidə edilmişdir.
Əylis kəhriz sistemləri və onlardan istifadənin
vəziyyətinə dair məlumatları əks etdirən cədvəldən görürük
ki, (cədvəl №1) XX əsrin ortalarında (1955) kəhriz sistemləri
900 ha - dan çox torpaqları su ilə təmin edirdi.
Əylis kəhriz sistemləri ifiə istifadə olunan suyun miqdarı və
suvarılan torpaq sahələri
C ə d v ə l № 1
542
Y
u
x
a
rı
Ə
y
li
s
15
2 1 0 2 4 7
2
1 2 2 6 4 4 2
5 5 0
12
1 0 3 7 5 3 4
6 0 5 2 2 7
3 1 5
2 3 5
A
ş
a
ğ
ı
Ə
y
li
s
2 4
4 9 5 5 3 8
4
2 8 7 8 9 7 4
3 5 0
15
1 6 3 6 0 7 0
9 5 4 3 7 4
2 0 0
1 5 0
r*
C
o
U
39
7 7 5 7 8 5
6
¥
4 1 0 5 4 1 6
9 0 0
2 7
2 6 7 3 6 0 4
1 5 5 9 6 0 1
‘ 5 1 5
%
3 8 5
• •
Otən 50 ilə yaxın vaxt ərzində baxımsızlıq nəticəsində
kəhrizlərin çayı ümumilikdə 39-dan 27-yə (2003), su sərfi isə
246 1/san-dən 85,5 1/san qədər azalmışdır. Analoji olaraq
suvarılan torpaq sahələri də 900 ha-daıı 515 ha-a qədər
azalmışdır.
Son illər beynəlxalq təşkilatlar və imkanlı əylisliləriıı
köməyi hesabına 10-a qədər kəhriz bərpa olunsa da Əylis
kəndlilərinin su problemi tamamilə həll edilməmiş qalır.
Apardığımız araşdırmalara görə Əylisin potensial im
kanı böyükdür və buraya investisiya qoyulması olduqca va
cibdir. Bunu sadə bir hesablama ilə izah etmək olardı: bu gün
bir metr kəhriz kürəsi qazmaq üçün ən azı 30 ABŞ dolları
pul xərclənir. Əylis kəndindəki kəhrizlərin orta uzunluğu 400
m götürülərsə və hər 30 m - dən bir quyu olması nəzərə alı
narsa, onda bir kəhrizin uzunluğu 512 m qəbul edilməklə,
kəhrizin torpaq işi ücün ən azı 15360 ABŞ dolları vəsait
xərclənməlidir. Onda Əylis kəndlərində 40-a qədər olan kəh
rizin qazılması ücün 614 000 ABŞ dolları pul lazımdır. Bu
gün həmin kəhriz qazma işlərini bizdən öncə babalarımız
görmüşlər. Deməli Əylisin yarım milyon dollardan yuxarı
dəyərə malik kəhriz sistemi vardır. Bəs onda belə bir qiymətə
malik meliorativ qurğuları niyə itirək? Aparılan təmir işləri
543
onu göstərir ki, Əylis kəndində ən yarıtmaz vəziyyətə düşmüş
kəhrizin bərpası üçün 3 ilə 6 min ABŞ dolları arasında vəsait
tələb olıınur. Onda üst - üstə 39 kəhriz üçün 120-150 min
ABŞ dolları ilə Əylisin su problemi həll edilə bilər.Beləliklə
həm su problemi
həll olunar, həm də kəhriz sistemləri
gələcək nəsillər üçün bir tarixi abidə kimi qalar.
Ədəbiyyat:
1. Q.Z.Əzizov, Ə.H.Həsonəliyev. Azərbaycanda suvarmanın tarixi
Bakı, 2001,103 s.
2. E.Ə.Qasımov. Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinin su təchizatı
(IX-XV əsrlər), Baku, 2002, 130 s.
3. Q.Z.Əzizov, Ə.G.Quliyev Azərbaycanın şorlaşmış topaqları, on
ların meliorasiyası və münbitliyinin artırılması Bakı, 1999, 75 s.
4. İ.A.Talıbzadə. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda
suvarma və sudan istifadə Bakı, Elm, 1980, 149 s.
5. Р.Салаева. Нахчыван - Наследие архитектуры. Баку, 2002,239 с.
6. Azərbaycan Sovet ensklopediyası, IV cild, Bakı, 1980, 153 s.
A Y G Ü N H E Y D Ə R O V A
A M E A N a x ç ıv a n Bölm sdi
,
T ə b ii E h tiy a tla r İn stitu tu
KƏNGƏRLİ RAYONUNUN HİDROGEOLOJİ
ŞƏRAİTİNƏ DAİR
A.zərbaycan
Respublikası
prezidentinin
19 mart
2004-cü il sərəncamı ilə yaradılmış Kəngərli Azərbaycan
Respublikasının inzibati ərazi
bölgüsünə daxil olmuş ən
yeni rayondur. Yeni təşkil olunmuş, ümumi sahəsi 682km2
olan Kəngərli rayonu fiziki və iqtisadi coğrafi baxımdan
indiyə kimi ayrılıqda tədqiq olunmamışdır.
Kəngərli yaylası
şimal-şərdqə
dağətəyi
zona ilə,
şərqdə Sust -Xıncab, cənub - şərqdə Böyükdüz düzənlikləri,
cənub- qərb tərəfdən isə Araz çayı itə sərhədlənir. Şimal
544
şərqdə dağətəyi hissə quru qobular vasitəsi ilə mürəkkəbləş
mişdir.
Yaylanın çöküntüləri dördüncü dövrün alt travertinli
konqlomeratlarından və əhəng
daşlarından
ibarətdir.
Onların qalınlığı Qarabağlar kəndində 53 metrə, Yurdcu
kəndi ətrafında 60metrə, travertinin qalınlığı isə Şahtaxtı
kəndi yaxınlığında 30 metrə çatır. Muxtar Respublika daxi
lində hidı ogeoloji cəhətcə ən əlverişli, sulu sahələrdən biri
travertinli layarası sular hesab edilir.
Yaylanı ■
təşkil edən travertin çöküntüləri il boyu
yeraltı suların rejiminə təsir edir. Yaylanın şimal-şərq, cə
nub-qərb, yamac hissələrində yer səthinə yaxın yataraq
bulaqlar əmələ gətirir. Bu bulaqların su sərfi 0,5’l/san ilə 5
1/s arasında dəyişir. Travertinlərin çökmə prosesi dördüncü
dövrün alt hissəsində başlamış və hal-hazırda da davam
etməkdədir. Yaylanın
yeraltı
sularının
minerallaşması
əsasən 0,5-0,6 q/1 qədərdir. Kimyəvi tərkibi hidrokarbonatlı,
kalsiumlu. maqneziumludur. Suyun ümumi codluğu 5-10
mq/ekv, temperaturu 9-10° C -d ir. Travertin çöküntülərinin
qida mənbəyi yaylanın şimal-şərqində dağətəyi zonada
yerləşir. Dolomitli - əhəııgdaşlı süxurlar qrunt suları ilə
aşağı gətirilir və travertinlərə çevrilir (1. s.321).
Kəngərli yaylasından cənub-şərqdə yerləşən Böyükdüz
düzənliyi bu yayladan miosen yaşlı gillərdən təşkil olun
muş Tazıucan təpəliyi ilə ayrılır. Şimalda Sust -Xıncab
düzənliyi, şərqdə isə Duzdağ yaylası ilə sərhədlənir. Cənub
və cənub -qərbdə Araz çayı ilə kəsilmişdir. Düzənliyin
üzərində
4-cü dövr çöküntülərinin
qalınlığı
şimaldan
cənuba doğru artır.
Düzənliyin dördüncü dövr çöküntüləri allüvial -prol-
lüvial mənşəli olub, əsasən narın qumlardan, çınqıldan
ibarətdir və susuzdur.
Susuzluq sarmat dövrünün gillərinin su keçirməmə-
sindən irəli gəlir. Böyükdüz qrunt suları üçün atmosfer
yeganə qida mənbəyi sayılır. Düzənliyin quru iqlim şəraiti,
yəni rütubətlənmə əmsalının 0,25 olması hesabına qurunt
545
Dostları ilə paylaş: |