Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əylis kəhriz sistemləri ifiə istifadə olunan suyun miqdarı və suvarılan torpaq sahələri
hissəsi sızaraq yeraltı axınlara çevrilir. Bu cür yeraltı
axınlardan qidalanan kəhriz sistemləri vasitəsilə yeraltı sıılar təkrar yer səthinə çıxarılaraq ondan yenidən istifadə olunmasına imkan verir. Beləliklə Əylis kəhriz sistemlərində 4 dəfəyə qədər eyni sudan istifadə olunmasını müşahidə etmək mümkündür. Yuxarı və aşağı Əylis kəndlərindəki kəhrizlərdən götürülmüş su nümunələrinin su asılqanlarının analizi aparılmış, nəticədə mmerallaşmanm iki dəfə artması (0,3-0,7 q / 1) müşahidə edilmişdir. Əylis kəhriz sistemləri və onlardan istifadənin vəziyyətinə dair məlumatları əks etdirən cədvəldən görürük ki, (cədvəl №1) XX əsrin ortalarında (1955) kəhriz sistemləri 900 ha - dan çox torpaqları su ilə təmin edirdi.
C ə d v ə l № 1 542
Y u x a rı Ə y li s 15 2 1 0 2 4 7 2 1 2 2 6 4 4 2 5 5 0 12 1 0 3 7 5 3 4 6 0 5 2 2 7 3 1 5
2 3 5 A ş a ğ ı Ə y li s 2 4
4 9 5 5 3 8 4 2 8 7 8 9 7 4 3 5 0 15 1 6 3 6 0 7 0 9 5 4 3 7 4 2 0 0
1 5 0 r* C o U 39 7 7 5 7 8 5 6 ¥ 4 1 0 5 4 1 6 9 0 0 2 7
2 6 7 3 6 0 4 1 5 5 9 6 0 1 ‘ 5 1 5 %
• • Otən 50 ilə yaxın vaxt ərzində baxımsızlıq nəticəsində kəhrizlərin çayı ümumilikdə 39-dan 27-yə (2003), su sərfi isə 246 1/san-dən 85,5 1/san qədər azalmışdır. Analoji olaraq suvarılan torpaq sahələri də 900 ha-daıı 515 ha-a qədər azalmışdır. Son illər beynəlxalq təşkilatlar və imkanlı əylisliləriıı köməyi hesabına 10-a qədər kəhriz bərpa olunsa da Əylis kəndlilərinin su problemi tamamilə həll edilməmiş qalır. Apardığımız araşdırmalara görə Əylisin potensial im kanı böyükdür və buraya investisiya qoyulması olduqca va cibdir. Bunu sadə bir hesablama ilə izah etmək olardı: bu gün bir metr kəhriz kürəsi qazmaq üçün ən azı 30 ABŞ dolları pul xərclənir. Əylis kəndindəki kəhrizlərin orta uzunluğu 400 m götürülərsə və hər 30 m - dən bir quyu olması nəzərə alı narsa, onda bir kəhrizin uzunluğu 512 m qəbul edilməklə, kəhrizin torpaq işi ücün ən azı 15360 ABŞ dolları vəsait xərclənməlidir. Onda Əylis kəndlərində 40-a qədər olan kəh rizin qazılması ücün 614 000 ABŞ dolları pul lazımdır. Bu gün həmin kəhriz qazma işlərini bizdən öncə babalarımız görmüşlər. Deməli Əylisin yarım milyon dollardan yuxarı dəyərə malik kəhriz sistemi vardır. Bəs onda belə bir qiymətə malik meliorativ qurğuları niyə itirək? Aparılan təmir işləri 543
onu göstərir ki, Əylis kəndində ən yarıtmaz vəziyyətə düşmüş kəhrizin bərpası üçün 3 ilə 6 min ABŞ dolları arasında vəsait tələb olıınur. Onda üst - üstə 39 kəhriz üçün 120-150 min ABŞ dolları ilə Əylisin su problemi həll edilə bilər.Beləliklə həm su problemi həll olunar, həm də kəhriz sistemləri gələcək nəsillər üçün bir tarixi abidə kimi qalar. Ədəbiyyat: 1. Q.Z.Əzizov, Ə.H.Həsonəliyev. Azərbaycanda suvarmanın tarixi Bakı, 2001,103 s. 2. E.Ə.Qasımov. Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinin su təchizatı (IX-XV əsrlər), Baku, 2002, 130 s. 3. Q.Z.Əzizov, Ə.G.Quliyev Azərbaycanın şorlaşmış topaqları, on ların meliorasiyası və münbitliyinin artırılması Bakı, 1999, 75 s. 4. İ.A.Talıbzadə. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda suvarma və sudan istifadə Bakı, Elm, 1980, 149 s. 5. Р.Салаева. Нахчыван - Наследие архитектуры. Баку, 2002,239 с. 6. Azərbaycan Sovet ensklopediyası, IV cild, Bakı, 1980, 153 s. A Y G Ü N H E Y D Ə R O V A A M E A N a x ç ıv a n Bölm sdi ,
KƏNGƏRLİ RAYONUNUN HİDROGEOLOJİ ŞƏRAİTİNƏ DAİR A.zərbaycan Respublikası prezidentinin 19 mart 2004-cü il sərəncamı ilə yaradılmış Kəngərli Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsünə daxil olmuş ən yeni rayondur. Yeni təşkil olunmuş, ümumi sahəsi 682km2 olan Kəngərli rayonu fiziki və iqtisadi coğrafi baxımdan indiyə kimi ayrılıqda tədqiq olunmamışdır. Kəngərli yaylası şimal-şərdqə dağətəyi zona ilə, şərqdə Sust -Xıncab, cənub - şərqdə Böyükdüz düzənlikləri, cənub- qərb tərəfdən isə Araz çayı itə sərhədlənir. Şimal 544
şərqdə dağətəyi hissə quru qobular vasitəsi ilə mürəkkəbləş mişdir.
Yaylanın çöküntüləri dördüncü dövrün alt travertinli konqlomeratlarından və əhəng daşlarından ibarətdir. Onların qalınlığı Qarabağlar kəndində 53 metrə, Yurdcu kəndi ətrafında 60metrə, travertinin qalınlığı isə Şahtaxtı kəndi yaxınlığında 30 metrə çatır. Muxtar Respublika daxi lində hidı ogeoloji cəhətcə ən əlverişli, sulu sahələrdən biri travertinli layarası sular hesab edilir. Yaylanı ■ təşkil edən travertin çöküntüləri il boyu yeraltı suların rejiminə təsir edir. Yaylanın şimal-şərq, cə nub-qərb, yamac hissələrində yer səthinə yaxın yataraq bulaqlar əmələ gətirir. Bu bulaqların su sərfi 0,5’l/san ilə 5 1/s arasında dəyişir. Travertinlərin çökmə prosesi dördüncü dövrün alt hissəsində başlamış və hal-hazırda da davam etməkdədir. Yaylanın yeraltı
sularının minerallaşması əsasən 0,5-0,6 q/1 qədərdir. Kimyəvi tərkibi hidrokarbonatlı, kalsiumlu. maqneziumludur. Suyun ümumi codluğu 5-10 mq/ekv, temperaturu 9-10° C -d ir. Travertin çöküntülərinin qida mənbəyi yaylanın şimal-şərqində dağətəyi zonada yerləşir. Dolomitli - əhəııgdaşlı süxurlar qrunt suları ilə aşağı gətirilir və travertinlərə çevrilir (1. s.321). Kəngərli yaylasından cənub-şərqdə yerləşən Böyükdüz düzənliyi bu yayladan miosen yaşlı gillərdən təşkil olun muş Tazıucan təpəliyi ilə ayrılır. Şimalda Sust -Xıncab düzənliyi, şərqdə isə Duzdağ yaylası ilə sərhədlənir. Cənub və cənub -qərbdə Araz çayı ilə kəsilmişdir. Düzənliyin üzərində 4-cü dövr çöküntülərinin qalınlığı şimaldan cənuba doğru artır. Düzənliyin dördüncü dövr çöküntüləri allüvial -prol- lüvial mənşəli olub, əsasən narın qumlardan, çınqıldan ibarətdir və susuzdur. Susuzluq sarmat dövrünün gillərinin su keçirməmə- sindən irəli gəlir. Böyükdüz qrunt suları üçün atmosfer yeganə qida mənbəyi sayılır. Düzənliyin quru iqlim şəraiti, yəni rütubətlənmə əmsalının 0,25 olması hesabına qurunt 545
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|