Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
lazımi qədər su ilə doya bilmir. Düzənliyi Arazboyu sahə dən eni lkm olan sulu zolaq ayırır. Burada qruntun qida lanması Araz çayı hesabınadır (1, s.322). Şahtaxtından şərqə doğru ümumi codluğu norma həddində olan yeraltı sular qədim allüvial çaqıllı daşlar üzərində toplanmışdır. Bu ərazidə olan kəhrizlərdə su sərfi 13 1/s çatır. Suyun temperaturu 14°C olur. Arazboyu qur şaqda yeraltı suların güzgü səthinin səviyyəsi sürətlə səthə yaxınlaşır. Səbəbi qruntun həddən artıq sulu olması və ərazinin topoqrafik quruluşu ilə əlaqədardır. Buna görə də Şahtaxtı ətrafında belə sular asanlıqla bulağa çevrilə bilirlər. Suların minerallaşması 0,6 q/1, kimyəvi tərkibi sul- fatlı- hicrokarbonatlı, natrium - maqneziumludur. Şahtaxtı • •
kəndi ərazisində Ust Miosen çöküntü-lərində qumdaşların- dan ibarət olan iki təzyiqli lay aşkara çıxarılmışdır. Suların səviyyəsi yer səthindən 1,6-17,Om hündürlükdə durur.
Quyunun xüsusi sərfi 0,1-0,13 1/san olub, suyun mineral- laşması üst layda 0.5, aşağı layda 3,1 q/1 -dir. Aşağı layın suyu kükürdlü, xloridli -natrium- kalsiıımlu tərkibə malikdir (1, s.327). Böyükdüz düzənliyindən şimalda Xıncab- Təzəkənd yarımrayonu yerləşir. Yarımrayonun ərazisini Sust-Xıncab maili düzənliyi təşkil edir.Düzənlik ondan sarmat mənşəli gil təbəqələri ilə ayrılır. Düzənlik qərbdən Kəngərli, şərqdən Duzdağ yaylası ilə sərhədləniı*. Çalxanqala kəndi yaxınlı ğında Dərələyəz dağlarının cənub ətəkləri ilə kəsişir. Səthin meylliyi şimaldan cənuba doğru azalır və şimal dağətəyi hissədə qobu və yarğanlı mikrorelyeflə mürək-kəbləş- mişdir. Cənub hissədə relyef hamarlaşır (2, s.44-46). Geomorfoloji cəhətcə düzənliyin şimalı, həmçinin orta hissəsi erroziyaya uğramışdır. Hazırda, alckumulyasiya və denudasiya proseslərinə məruz qalmışdır. Sellərin gə tirdiyi akkumulyativ çöküntülər dağətəyi hissədə daha geniş yayılmışdır. Çalxanqala kəndinin yaxınlığında qrunt sularının yatım dərinliyi təxminən 6m, sulu çöküntülərin qalınlığı isə
20-25 metrdir. Çalxanqaladan cənubda, Təzəkorıdin şərq qurtaracağında qrunt sularının səviyyəsi orta hesabla 12,3 metrdir. Yeraltı su axımının qalınlığı 16 metrdən artıqdır. Təzəkənddən 3,5km cənubda, Sust kəndində qrunt suları nın səviyyəsi 9-1 Om arasındadır. Sulu çöküntülərin qalın lığı 20 metrdən çoxdur. Ərazidə bulaqlar olmadığından əhali kəhriz sistemindən istifadə etmiş və burada mürək kəb kəhriz sistemi yaranmışdır. Bu kəhrizlərin bəzilərinin su sərfi 35-70 1/san-yə çatır. Qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi şimaldan cənuba doğru artır. Göstərici Çalxan- qala və Xıııcab kəndləri arasında 0,3-0,5 q/1 olub hidrokar- bonatlı, kalsiumlu, maqneziumlu tərkibə malikdir. Bir qə dər cənubda, Təzəkəııd ətrafında suların minerallaşma dərəcəsi l-i,2q/l olub sulfatlı, hidrokarbonatlı natrium və kalsiumlu, maqneziumlu tərkibə malikdir. Sust kəndi yaxınlığında minerallaşma bir az da artır, 1,5 q/1 yə çatır. Qrunt sularının codluğu 4,5-9,2 mq/ek.v -dək dəyişir. Suyun temperaturu 13-15 C dərəcədir. Qrunt suları əsasən atmosfer çöküntüləri və dağətəyi zonanı təşkil edən trias yaşlı süxurların çat suları ilə qidalanır (3, s. 54-55). Dağlıq hissə Dərələyəz dağ silsilələrinin cənub yama cının orta və yüksək hissəsini əhatə edir. Süxurlar müxtəlif mənşəlidir. Yura yaşlı süxurlar Çalxan-qala yaxınlığında çox az yerlərdə səthə çıxır. Az suludur. Trias yaşlı süxurlar daha geniş yayılmışdır. Bu süxur lardan çıxan bulaqlar çox sululuqları ilə fərqlənirlər. Qara- bağlar kəndində Asm bulağının debiti 220-130 1/san arasında dəyişir. Çalxanqalada sular böyük su sərfi ilə seçilir. Suların minerallaşması 0,3-0,6 q/1 olub, adətən
hidrokarbonatlı, kalsiumludur (2, s.48). Beləliklə, inzibati rayonunun hidrogeoloji şəraiti səciy yələndirilmiş, yeraltı suların minerallaşma, səviyyə, termik, qi dalanma və yatım şəraiti nəzərə alınmaqla Böyükdüz, Kəngərli maili düzənliyi, Şahtaxtı. Xıncab-Təzəkənd və Dağlıq Qarauş olmaqla beş yarımrayona bölünmüşdür. 547
Əsasən arid iqlim şəraitində yerləşən Kəngərli rayo nunun yeraltı su ehtiyatı elini əsaslarla ətraflı tədqiq edilməli və təsərrüfatın müxtəlif sahələrində istifadə üçün qiy mətləndirilməlidir. Ə d ə b i y y a t : 1. Süleymanov S.M., Səmədov B.M. «Naxçıvan MSSR-in hidrogco- loji səciyyəsi». Naxçıvan MSSR, Bakı, «Elm»-1975, səh. 314-333 2. Babayev N.S. «Araz çay sisteminin yuxan hissəsinin ekoloji şəraiti». Dissertasiya işi. Bakı -2001, səh. 45-62 3. Heydərova A.A. «Naxçıvan MR ərazisində yeraltı suların coğrafi yayılma qanunauyğunluqları» . Magistr dissertasiya işi. NDU - 2003 4. Азизбеков Ш.А. «Геология Нахичеванской АССР» , «Госгсол- мехиздат» , Москва, 1961, 502 с. N A Z I M B A B A B Ə Y U А М А К A E k o lo g iy a in s titu tu ORTA ARAZ TƏBİİ VİLAYƏTİ DÜZƏNLİK LANDŞAFT KOMPLEKSİNDƏ SƏHRALAŞMA PROBLEMİ Dünyanın qlobal problemlərindən birinə çevrilən xü susilə arid və semiarid iqlim şəraitində intensiv inkişaf etmək də olan səhralaşma prosesi son dövrdə müxtəlif araşdırma ların və beynəlxalq təşkilatların aktual'mövzusuna çevrilmiş dir. Azərbaycanda son 10-15 ii ərzində bu sahəyə diqqət ar tırılmış, səhralaşma problemi ilə əlaqədar konfranslar keçiril miş, məqalələr, monoqrafiyalar yazılmışdır. Lakin Orta Araz təbii vilayətini əhatə edən Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində bu problem indiyə kimi lazımınca öyrənilməmişdir. Landşaftın səhralaşması ərazisinin relyef, iqlim, hid- rogeoloji şəraitinin dəyişməsidən, əhalinin məskunlaşma sından, təsərrüfat sahələrinin istiqamətindən, antropogen amillərin intensivliyindən və s. asılıdır. 548
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|