olan
ürək
qan-
damar
xəstəliklərinin
müalicəsində
əhəmiyyətini elmi-tədqiqat işləri
ilə müəyyənləşdirmək
lazımdır.
4.
Ümumiyyətlə DMMS müalicəvi əhəmiyyətini öyrənmək
üçün Tibb, bioloji, kimya, fizika mütəxəsislərindən ibarət
problem labaratoriyasının və ya qruppanın yaradılması
məqsədə uyğun olardı.
Ədəbiyyat:
1. Александров В.A. « Вопросы курортологии » 1940.
2. Аскеров А. « Геология минеральных источников юго -восточной
части Азербайджана »
Изд.
Аз.гос.Университета им.
С.М.Кирова ,1964.
3. Гусейнов
А.Г. «Желчеобразовательная
функция
печени
привоздействий на организм дарыдагской мышьяковистой и
сирабской минеральными водами» Автореферат канд. дисер.
М. 1957.
4. Маликов М.А. «Действие дарыдагской мышьяковистой воды
на функции желудка и химикескую среду
кишечника»
Автореферат доктор . дисер. г.Баку, 1967.
З.Ибрагимов М.К., Эфендиева Ф.М. «О лечебном исползовании
мышьякосодержащих минералных вод» Аз.мед. 1978
6. Sultanov M. Naxçıvan MSSFrin mineral sulara və onların
müalicədə tətbiqi. 1964.
7. Axundov Ə. Naxçıvan MSSR mineral sularının müalicəvi
əhəmiyyəti. 1982.
_
•
8. Rzayev N. ,İbrahimov M. Darıdağ mərgümüşlü mineral suyu:
Naxçıvan MR təbii ehtiyatları və onlardan
daha səmərəli
istifadə
yollan.
Beynəlxalq
simpoziumun
materialları
Naxçıvan, 2000.
9. Əliquliyev R. Naxçıvan MR mineral suları. (Kimyəvi tərkibi,
ehtiyatı
istifadə
olunması,
ekologiyası)
Beynəlxalq
simpoziumun materialları Naxçıvan, 2000.
Ю.Торохтин
М.Д. Углекислые
железисто-
марганцево -
мышьяковистые минеральные воды Закарпатья и их лечебное
применение . Автореферат дисер. док. мед. наук. Киев ,1973.
539
Ə L Ö V S Ə T Q U L İ Y E V
N a x ç ıv a n D ö v lə t Universiteti
ƏYLİS KƏHRİZ SİSTEMLƏRİ, ONLARIN POTENSİAL
İMKANLARI
Şəhərlərin ən qədim zamanlardan formalaşıb meydana
çıxmasında, tədricən inkişaf edərək sənətkarlıq, ticarət və
. mədəniyyət mərkəzlərinə çevrilməsində bir sıra başqa
amillərlə yanaşı su təchizatı da mühüm rol oynamışdır (2).
Orta əsrlərdə sənətkarlığın mükəmməl şəkildə həyata
keçirildiyi Beyləqan, Bərdə, Bakı, Şabran, Gəncə, Təbriz,
Naxçıvan, Ordubad və digər şəhərlərdə su təchizatı da inkişaf
etmişdir. Şəhərlərdə çalışan sənətkarlar məhəllələrin su ilə
təchizi üçün su anbarları, su kəmərləri, ovdanlar və kəhrizlər
tikirdilər. İstər şəhərsalma, istər müdafiə məsələlərində su
təchizatı mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.
Mühüm ticarət yolu ayrıcında yerləşən Ordubad və
Əylis məntəqələrində Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas və ondan
da öncəki dövrlərdə inşa olunmuş kəhriz sistemləri və onların
üzərində olan «40 pillələr» bu gün də maraq dairəsindən
çıxmamışdır.
Əylis şəhəri Azərbaycanda orta əsr yaşayış məntəqəsi -
sənətkarlıq və ticarət mərkəzi, əsasən ipək ticarəti ilə məşğul
olmuşdur. Əylis tacirləri bir çox Şərq və Avropa ölkələri ilə
ticarət edirdilər. XVII - XVIII - əsrlərdə Əylis Səfəvi və
Osmanlı müharibələri nəticəsində dağılmış, 1752 - c-i ildən
sonra kəndə çevrilmişdir. XIX - əsrdə kənd yenidən
dirçəlmişdir, nəticədə ondan Aşağı və Yuxarı Əylis kəndləri
yaranmışdır (6).
Əylis kəndlərinin yeganə su mənbəyi Əylis çayı və
ondan qidalanan kəhriz sistemləridir. Kəndin əkinə yararlı
torpaqları əsasən Əylis çayının gətirmə çöküntüləri, üzərində
əmələ gəlmişdir. Kənddən aşağı sahələrdə sel gətirmə
çöküntüləri daşlar, qayalar çox yerdə əkinçiliyə və kənd
təsərrüfatı texnikası hərəkətinə mane olurlar. Sovetlər dövrü
540
bu ərazidə suvarma sistemləri inşa edilmiş, sahələri daşdan
təmizləyərək əkin üçün hazırlamışlar.
Lakin sistemin
dəyişməsi layihə işlərinin sonadək tamamlanmasına imkan
vermədi. Gələcəkdə bu ərazidə son tamamlama işləri
aparmaqla yeni bağlar, gülçüli'ık təsərrüfatları yaradaraq
böyük miqdarda gəlir əldə etmək mümükündıır.
Ərazidəki kəhriz sistemləri həm içməyə, həm də
suvarmaya xidmət edir. Əhali arasında sudan istifadə
mədəniyyəti olduqca yüksəkdir. Tədqiq etdiyimiz «Quşlu
çeşmə» adlanan kəhriz Yuxarı Əylis kəndində 30 - dan çox
ailəyə xidmət edir. Kəhriz üzərində yerli materiallardan və
bişmiş kərpicdən inşa edilmiş «40 pillə»lər vardır. Hazırda
«40 pillə»lərin bir çoxu uçmuş vəziyyətdədir. Xüsusi ilə
boşalmış həyətlərdə olan «40 pillə»lər sahibsizlik üzündən
dağılmağa məruz qalmışdır.
Əldə olan məlumata görə XX əsrin əvvəllərində Əylis
kəndləri
(Yuxarı
və
Aşağı)
ərazisində
olan
kəhriz
• •
sistemlərinin sayı 45 -dən çox olmuşdur. Otən əsrin
ortalarında (1955-ci ildə ) Yuxarı Əylis kəndində 15, Aşağı
Əylisdə isə 24 kəhriz sistemindən istifadə edilmişdir. Kəndin
bağları, bağçaları və əkin sahələri məhz bu kəhriz suları ilə
suvarıl ırmışdır.
Su toplayıcı sahəsi 53 km2 olan Əylis çayının orta
çoxillik sərfi 0,29m3/ san -dir. İl ərzindəki axan suyun həcmi
isə 9
mln.m3-ə
yaxındır.
Qədim
suvarma
əkinçilik
mədəniyyətinə malik əylislilər Əylis çayı suyundan kəhriz
sistemləri vasitəsilə olduqca səmərəli istifadə etmişlər .
Hesablamalara görə 1955 - ci ildə Əylis kəhriz
sistemləri vasitəsilə
Əylis çayı suyundan 7,7-8 mln. m3
götürülərək həm içmək, həm də suvarma məqsədi ilə istifadə
edilmişdir.
Əkinə yararlı torpaqlar əsasən çay dərəsi boyunca
yayılmışdır. Əylis kəndləri ərazisi Araz çayma doğru ırıeylliyə
malikdir. Bu meyllilik eyni zamanda hər iki tərəfdən Əylis
çayı məcrası istiqamətinə də yönəlmişdir. Yuxarı sahələrdəki
arxlar vasitəsi ilə
istifadə olunan suvarma
suyunun bir
541
Dostları ilə paylaş: |